„Twórcą nowoczesnej epidemiologii w Polsce – i jej współtwórcą na świecie – był Jan Karol Kostrzewski. W historii medycyny polskiej jest zjawiskiem wyjątkowym, by działalność jednego człowieka – naukowa, organizacyjna, dydaktyczna i gromadząca uczniów i następców (w tym 21 profesorów i docentów) - stworzyła, w okresie jednego pokolenia, całkiem nową dyscyplinę i wyniosła ją na poziom światowy.”

Józef Piotr Knap - Epidemiologia i higiena; Dzieje medycyny w Polsce tom 3 - lata 1944-1989; red. nauk. Wojciech Noszczyk; PZWL, 2016

Wielkość uczonego mierzy się śmiałością koncepcji i hipotez, umiejętnością przeprowadzania dowodów naukowych; wielkość nauczyciela i mistrza mierzy się dodatkowo – wielością uczniów.

Obóz Akademii Medycznej w Strzegowie – 1957 r.

Szablonowe ramy wykładów i ćwiczeń nie zawsze zadawalają studenta, często nastawionego na bliższe poznanie zagadnień przeważnie schematycznie poruszanych w podręcznikach i zajęciach programowych. Niecierpliwość z jaką oczekuje on chwili, kiedy będzie mógł podjąć pracę zawodową często skłania go do szukania pracy, która by mu dała przedsmak zawodu lekarza. W niektórych, bardziej dociekliwych i niespokojnych umysłach już w czasie studiów odzywa się potrzeba własnych, samodzielnych dociekań, które by wniosły jakiś niewielki choćby wkład do rozwiązania nieznanych jeszcze zagadnień. Wydaje mi się, że są to trzy główne motywy, które skłaniają studenta do wyładowania swojej energii w pracy Koła Naukowego.[…]

Co decyduje o dobrej pracy Koła. Oprócz elementów organizacyjnych i rozumowych konieczna jest - pasja. Pasja, którą wyzwala niezaspokojona ciekawość i potrzeba działania. Jeśli te dwa elementy uda się połączyć w pracy Koła, to może ono stać się dla pracy naukowej członków tym, czym używając przenośni — dla żeglarza staje się jego pierwszy statek wyruszający z przystani, który go zwiąże z morzem aż dojdzie do wniosku, że navigare necesse est.

J. Kostrzewski w rozmowie z Davidem J. Sencerem Dyrektorem Centers for Diseases Control. Atlanta (USA) 1974 r.

W październiku 1950 roku, decyzją Ministra Zdrowia, w Akademii Medycznej w Warszawie utworzono Oddział Sanitarno-Higieniczny Wydziału Lekarskiego, a w nim, między innymi, Katedrę Epidemiologii. Kierownikiem Oddziału został prof. Marcin Kacprzak, a za stronę organizacyjno-metodyczną odpowiadał J. Kostrzewski, który w grudniu 1950 roku przedstawił w Departamencie Szkolnictwa i Nauki Ministerstwa Zdrowia szczegółowy program wykładów i ćwiczeń z zakresu chorób zakaźnych i epidemiologii dla wydziałów ogólnolekarskich Akademii Medycznych.[1] Określił w nim wymaganą liczbę godzin wykładów i ćwiczeń z podziałem na szkolenie w zakresie epidemiologii szczegółowej oraz kliniki chorób zakaźnych. Brak specjalistów epidemiologii w owym czasie, powodował, że wykładowcami w tej dziedzinie byli profesorowie bakteriologii i chorób zakaźnych.

J. Kostrzewski pracował na stanowisku adiunkta w Zakładzie Epidemiologii Oddziału Sanitarno-Higienicznego w latach 1951­-1961. Poza wykładami i seminariami poświęconymi epidemiologii chorób zakaźnych, zorganizował i przez cztery lata prowadził studenckie koło naukowe, które dwukrotnie zdobyło pierwszą nagrodę za prace przedstawione na międzyuczelnianym zjeździe kół naukowych.

Artykuły przygotowywane przez studentów publikowane były w biuletynie „Medyk i Medycyna”. W piśmie tym, w 1957 roku, J. Kostrzewski przedstawił swój pogląd na funkcjonowanie studenckich kół naukowych.

Kiedy w listopadzie 1957 roku, decyzją Ministra Zdrowia, Oddział Sanitarno-­Higieniczny został zlikwidowany, J. Kostrzewski przyczynił się do zorganizowania w tej samej uczelni Studium Sanitarno-Higienicznego, w ramach którego funkcjonowały Katedry Higieny, Epidemiologii i Chorób Zakaźnych. Po studiach odbytych w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, w latach 1957-58, wprowadził nowe metody nauczania epidemiologii na kursach doskonalenia lekarzy oraz zajęcia ze statystyki medycznej wzorowane na kursie w Szkole Zdrowia Publicznego Uniwersytetu Harvarda. Przy współudziale asystentów włączył do programu nauczania zajęcia z epidemiologii chorób niezakaźnych.[2]

W roku 1961, w związku z powołaniem na stanowisko Wiceministra Zdrowia i Głównego Inspektora Sanitarnego, zrezygnował z pracy w Akademii Medycznej. Nie oznaczało to jednak ostatecznego zerwania współpracy z tą uczelnią, bowiem od maja 1964 roku powierzono mu, jako Kierownikowi Zakładu Epidemiologii PZH, sprawowanie nadzoru nad naukowo-dydaktyczną działalnością Zakładu Epidemiologii funkcjonującego w ramach Studium.

W latach 1972-74 na krótko wrócił do zajęć ze studentami Akademii Medycznej w Warszawie, wykładając epidemiologię dla studentów IV roku Wydziału Lekarskiego oraz na kursach kształcenia podyplomowego, dla osób ubiegających się o specjalizację I stopnia z higieny i epidemiologii oraz II stopnia z epidemiologii.

Jednym z bardziej interesujących wydarzeń w jego życiu zawodowym i naukowym był dwumiesięczny pobyt w Stanach Zjednoczonych w 1974 roku. Przebywał tam na zaproszenie Centers for Disease Control w Atlancie w charakterze „visiting scientist”. Celem wyjazdu było nie tylko zapoznanie się z badaniami epidemiologicznymi nad wpływem środowiska na zdrowie ludności, nawiązanie kontaktów w tej dziedzinie, zapoznanie się z programem i metodami szkolenia epidemiologów dla potrzeb służby zdrowia oraz badań środowiskowych, ale także przekazanie własnych doświadczeń w tym zakresie. Nie tylko odwiedzał ośrodki naukowe o światowej renomie - Centers for Disease Control, Massachusetts Institute of Technology, Harvard School of Public Health i Rocky Mountain Laboratory National Institute of Health, ale również wygłaszał w nich wykłady oraz prowadził seminaria i ćwiczenia.

W ramach miesięcznego kursu dla pracowników służby przeciwepidemicznej USA (Epidemiologic Intelligence Service Officers), J. Kostrzewski przygotował dla jego uczestników program ćwiczeń i seminariów z dziedziny epidemiologii i statystyki, wygłaszał wykłady i prowadził seminaria poświęcone epidemiologii poliomyelitis i chorób riketsjowych. Prowadził także seminarium dla pracowników CDC poświęcone organizacji ochrony zdrowia. W sprawozdaniu z pobytu zwrócił uwagę, że w ramach kursu poruszano tematy, które powinny wzbudzić zainteresowanie również w Polsce, dotyczące badań epidemiologicznych nad zatruciami ołowiem u dzieci, narkomanią i uzależnieniami lekowymi wśród młodzieży oraz innymi zagadnieniami z dziedziny medycyny środowiskowej. Wskazywał również na potrzebę zapraszania specjalistów z tych dziedzin do Polski oraz skierowanie na szkolenie w CDC osoby odpowiedzialnej za kształcenie podyplomowe pracowników służby sanitarno- epidemiologicznej.

Kolejnym etapem pobytu w Stanach Zjednoczonych był Boston, gdzie przebywał na zaproszenie prof. N. Scrimshawa, Kierownika Działu Technologii Żywności i Żywienia MIT (Department of Nutrition and Food Science Massachusetts Institute of Technology). Profesor N. Scrimshaw był jednym z największych światowych autorytetów naukowych w dziedzinie żywienia człowieka, a prowadzona przez niego placówka, jednym z najważniejszych ośrodków badawczych. J. Kostrzewski zapoznał się tam z organizacją i programem badań i wziął udział w zorganizowanym przez MIT międzynarodowym seminarium - „Światowy Kryzys Żywności - Problemy i Alternatywy Polityki Żywnościowej”. Następnie odwiedził Szkołę Zdrowia Publicznego Uniwersytetu Harvarda (Harvard School of Public Health). Prowadził rozmowy z władzami uczelni oraz wygłosił wykład w ramach międzynarodowego seminarium zorganizowanego wspólnie przez Szkołę Zdrowia Publicznego Uniwersytetu Harvarda i Dział Technologii Żywności i Żywienia MIT. Wykład poświęcony był zastosowaniom epidemiologii w planowaniu i ocenie ochrony zdrowia na przykładzie Polski.

W trakcie wizyty w Instytucie Chorób Zakaźnych i Alergicznych Narodowego Instytutu Zdrowia w Bethesda (Institute of Infection Disease and Allergy National Institute of Health), w ramach seminarium, w którym uczestniczyli pracownicy Instytutu oraz Zakładu Parazytologii Uniwersytetu Maryland, wygłosił wykład poświęcony epidemiologii gorączki okopowej, gorączki powrotnej i sporadycznego duru wysypkowego. Kolejny wykład, na temat chorób riketsjowych w Polsce, wygłosił w Rocky Mountain Laboratory National Institute of Health w Hamilton. Zapoznał się tam jednocześnie z badaniami w chorobach riketsjowych i wirusowych oraz z problemem badań wirusologicznych w chorobach nowotworowych.

DOKTORANCI i OCENY DOROBKU NAUKOWEGO,

Od lat 50. XX w. J. Kostrzewski był promotorem prac z dziedziny epidemiologii. Według dostępnych informacji, pod Jego kierownictwem przygotowano 17 doktoratów i 12 habilitacji. Ponadto dokonał ocen 9 doktoratów, 17 wniosków kandydatów na stopień doktora habilitowanego oraz 19 wniosków o nadanie tytułów profesorskich. Wśród Jego bliskich współpracowników, wielu, poza osiągnięciem kolejnych stopni naukowych, może pochwalić się bardzo znaczącym wkładem w rozwój zarówno polskiej epidemiologii, jak i nauki światowej, pracując w organizacjach międzynarodowych, służąc swoją wiedzą i doświadczeniem w różnych zakątkach świata, kształcąc jednocześnie kolejne pokolenia specjalistów. 

J. Kostrzewski od pierwszych lat aktywności zawodowej bardzo dużą wagę przywiązywał do pracy dydaktycznej. Mimo wielu innych obowiązków, kontynuował ją przez kolejne kilkadziesiąt lat w kraju i zagranicą, wygłaszając wykłady, prowadząc seminaria i ćwiczenia dla studentów, a także pracowników służby sanitarno-epidemiologicznej, pracowników dydaktycznych kształcących w zakresie epidemiologii oraz lekarzy specjalizujących się w tej dziedzinie. Przekazywał własne doświadczenia zebrane trakcie walki z chorobami zakaźnymi, a także te, związane z badaniami nad skutecznością i bezpieczeństwem szczepionek oraz organizacją szczepień. Wiele prowadzonych szkoleń poświęcał metodyce nauczania epidemiologii, zasadom funkcjonowania oraz organizacji szeroko pojętej ochrony zdrowia, problemom medycyny społecznej i zdrowia publicznego.

Pierwsze doświadczenia w pracy z młodzieżą zdobywał już w okresie studiów medycznych, prowadząc zajęcia z uczniami gimnazjum, jako działacz Związku Polskiej Młodzieży Demokratycznej i Zet-u. W drugiej połowie lat 40. XX wieku, w okresie, gdy pracował w Zakładzie Wyrobu Surowic i Szczepionek Państwowego Zakładu Higieny w Krakowie na etacie adiunkta i jednocześnie w Klinice Chorób Wewnętrznych na stanowisku asystenta, prowadził, jako wolontariusz, zajęcia praktyczne z hematologii i mikrobiologii lekarskiej dla studentów Wydziału Lekarskiego UJ. W Klinice Chorób Zakaźnych Akademii Medycznej w Krakowie prowadził zajęcia kliniczne ze studentami medycyny oraz wykłady na kursach doskonalenia lekarzy.

Działające w Akademii Medycznej Studium Sanitarno-Higieniczne w 1967 roku włączono w struktury Państwowego Zakładu Higieny. Był to ośrodek, który w sposób nowoczesny i skuteczny kształcił lekarzy i pracowników zatrudnianych potem w służbie sanitarno-epidemiologicznej. Znaczący wkład J. Kostrzewskiego w przygotowanie przyszłych kadr służby sanitarno-epidemiologicznej, kontakty Kierownikami Katedr Epidemiologii pozawarszawskich Akademii Medycznych, współpraca z kierownikami specjalizacji w zakresie higieny i epidemiologii, stały się zaczątkiem nowoczesnej, polskiej szkoły epidemiologii. Pod Jego kierunkiem przygotowano również program specjalizacji, organizowano kursy atestacyjne z zakresu epidemiologii i higieny oraz wypracowano system prowadzenia egzaminów specjalizacyjnych, w przeprowadzaniu których wielokrotnie brał udział jako członek komisji.[3] Jako kierownik specjalizacji, dla osób zatrudnionych w Zakładzie Epidemiologii, ustalił ścisły, godzinowy, tryb odbywania staży. Po ich zakończeniu, obowiązywała praca w Zakładzie.[4] 

W kolejnych latach, nieodłącznym elementem jego działalności stało się prowadzenie kursów, wykładów, seminariów i ćwiczeń dla szeroko pojętego grona pracowników ochrony zdrowia, specjalizujących się lekarzy oraz studentów w kraju i zagranicą.

Jednym z najważniejszych aspektów działalności J. Kostrzewskiego było nie tylko nauczanie epidemiologii, jako dyscypliny medycyny, ale także metodyki nauczania tego przedmiotu. W latach 70. XX w. zainicjował i uczestniczył w cyklu seminariów odbywających się w Rabce, poświęconych temu zagadnieniu, przeznaczonych dla wykładowców epidemiologii. W czasie jednego z takich kursów opracowano program nauczania epidemiologii dla studentów medycyny obowiązujący w Polsce. Podobny kurs prowadził dla epidemiologów stacji sanitarno-epidemiologicznych uczestniczących w nauczaniu studentów medycyny. Dydaktyczny walor tych spotkań musiał być znaczący, skoro, kilkadziesiąt lat później, w 2002 roku, prof. Henryk Kirschner, otwierając Sympozjum „Epidemiologia w Polsce wobec współczesnych standardów metodycznych, profesjonalnych i kształceniowych” powiedział:

Należałoby się również zastanowić nad projektem przeprowadzenia ogólnokrajowych seminariów poświęconych nauczaniu epidemiologii na kształt spotkań, które z inicjatywy profesora Jana Kostrzewskiego odbywały się przed dwudziestoma laty w Rabce.[5]

Poza działalnością dydaktyczną prowadzoną w Zakładzie Epidemiologii PZH i w Akademii Medycznej, już w drugiej połowie lat 60. XX wieku J. Kostrzewski uczestniczył w kursach, wykładach i seminariach z zakresu epidemiologii, statystyki medycznej, chorób zakaźnych i organizacji ochrony zdrowia nie tylko w kraju, ale także poza jego granicami. Na przestrzeni lat 1967-1974 prowadził zajęcia, w języku rosyjskim, w ramach corocznych kursów WHO odbywających się w Bratysławie i Smokowcu. Tematyka zajęć i wykładów obejmowała: podstawy epidemiologicznej oceny bezpieczeństwa i skuteczności szczepionek przeciw krztuścowi, poliomyelitis, durowi brzusznemu i odrze, epidemiologię czerwonki, zastosowanie statystycznych i epidemiologicznych metod w medycynie i ochronie zdrowia, metodykę badań epidemiologicznych przewlekłego nieżytu oskrzeli, badania chorobowości w Polsce oraz doświadczenia zebrane w czasie epidemii poliomyelitis typu 3.

W roku 1967, w czasie europejskiego sympozjum WHO w Brukseli, w którym brał udział w charakterze konsultanta, wygłosił referat i opracował raport poświęcony nauczaniu epidemiologii w medycynie i ochronie zdrowia ludności. W tym samym roku, w Europejskim Biurze Regionalnym WHO, w czasie sympozjum na temat nauczania epidemiologii w medycynie i zdrowiu publicznym, mówił o sposobie rekrutacji i kształcenia epidemiologów. W ramach posiedzenia Europejskiego Komitetu WHO odbywającego się w Warnie w 1968 roku, wziął udział w dyskusji nad nauczaniem podyplomowym medycyny.

W latach 1964, 1967 i 1971 wygłaszał wykłady w języku angielskim i francuskim na odbywających się w Warszawie międzynarodowych kursach pediatrii społecznej organizowanych prze UNICEF i WHO (Advanced International Course in Maternal and Child Health), poświęcone zwalczaniu chorób zakaźnych, analizie trendów czasowych dotyczących zachorowań na odrę, błonicę, dur brzuszny, czerwonkę, wirusowe zapalenie wątroby i tyfus plamisty, a także programom szczepień.

W 1968 słuchaczami referatu poświęconego ochronie zdrowia w Polsce byli stypendyści ONZ pochodzący z krajów rozwijających się. W 1972 roku w trakcie kursu WHO w Moskwie, a potem w ramach seminarium WHO w Sofii dla organizatorów ochrony zdrowia, wygłaszał wykłady, których tematem była organizacja ochrony zdrowia i sposoby jej usprawnienia oraz badania epidemiologiczne nad przewlekłymi nieswoistymi chorobami układu oddechowego, a także współczesne metody badań epidemiologicznych.

W 1973 roku, w Europejskim Biurze Regionalnym WHO w Kopenhadze, przewodniczył obradom Grupy Roboczej zajmującej się zastosowaniom epidemiologii w planowaniu i ocenie skuteczności działania służby zdrowia. Problemy związane z rozwojem nowych metod epidemiologicznych w ocenie skuteczności i sprawności systemów ochrony zdrowia, współpraca europejska w epidemiologii, strategia badań epidemiologicznych oraz nauczanie epidemiologii i wykorzystywanie pomiarów poziomu zdrowia w opiece społecznej, były tematami kolejnych wystąpień w czasie konferencji w Baltimore (1975), École Nationale de la Santé w Rennes (1975) i Kopenhadze (1976).

Epidemiologii i jej nauczaniu, chorobom zakaźnym i szczepieniom, a także problemom etycznym w badaniach naukowych, organizacji ochrony zdrowia, zdrowiu publicznemu, medycynie społecznej i środowiskowej oraz ochronie środowiska, poświęcone były, prowadzone przez J. Kostrzewskiego w latach 1967-1973, wykłady w Towarzystwie Wiedzy Powszechnej, na kursach epidemiologów, we Wszechnicy PAN, na Uniwersytecie Trzeciego Wieku, w czasie posiedzeń towarzystw lekarskich, sesji naukowyc0h CMKP i plenarnych posiedzeń PAN.

Po powrocie ze Stanów Zjednoczonych, w październiku tego samego roku, w trakcie dziesięciodniowego pobytu w Cardiff, Belfaście i Londynie, wziął udział w kursie poświęconym oświacie zdrowotnej, prowadząc seminaria i zajęcia ze studentami Królewskiego Uniwersytetu w Cardiff oraz w Belfaście, na temat przewlekłego nieżytu oskrzeli, organizacji ochrony zdrowia w Polsce oraz poliomyelitis w kontekście ryzyka szczepień i ryzyka zachorowania. Wygłosił również, w ramach kształcenia podyplomowego, pięć wykładów dla lekarzy specjalizujących się w medycynie środowiskowej.

W 1980 roku w Portugalii, w czasie seminarium WHO, wygłosił referat na temat nauczania epidemiologii i statystyki dla studentów medycyny.

W latach 1986-1987 J. Kostrzewski trzykrotnie przebywał w Wielkiej Brytanii, na zaproszenie władz London School of Hygiene and Tropical Medicine (Szkoła Higieny i Medycyny Tropikalnej w Londynie). Każdy z pobytów trwał kilkanaście dni. Wykłady i seminaria oraz dyskusje ze studentami i pracownikami uczelni poświęcone były programom zwalczania chorób zakaźnych w świecie, ich osiągnięciom, niepowodzeniom i oczekiwaniom z nimi związanym oraz dziecięcym chorobom zakaźnym, którym zapobiega się za pomocą szczepień, a także szansom ich wykorzenienia lub ograniczenia ich występowania. Wykłady odbywały się w ramach prestiżowego, zapoczątkowanego w 1931 roku cyklu - Heath Clark Lectures. Do London School of Hygiene and Tropical Medicine zapraszani są naukowcy, którzy w trakcie trzymiesięcznego pobytu wygłaszają wykłady, których przewodnią myślą jest „historia i postęp medycyny zapobiegawczej i higieny tropikalnej, ze szczególnym zwróceniem uwagi na edukacyjne, kulturalne i humanistyczne aspekty tematu w opozycji do technicznego i mechanicznego sposobu nauczania.”

W latach 1977-1982, kilkakrotnie, jako konsultant, odwiedzał Indie oraz Sri Lankę i Tajlandię, dokonując przeglądu funkcjonowania służb epidemiologicznych i potrzeb tych krajów dotyczących szkoleń w tej dziedzinie w krajach Regionu Południowo-Wschodniej Azji. Wprowadzany sposób nauczania i wykorzystania epidemiologów i innych pracowników medycznych i niemedycznych oraz personelu średniego szczebla polegał na wzmocnieniu potencjału narodowych i regionalnych możliwości nauczania epidemiologów z wykorzystaniem wsparcia ze strony WHO oraz współpracy miedzy systemami edukacji i ochrony zdrowia w poszczególnych krajach. Nauczanie epidemiologii ukierunkowywano na problemy dotyczące danych krajów, głównie zapobiegania i leczenia schorzeń w nim występujących.

[1] Naruszewicz-Lesiuk Danuta, Prof. zw. dr hab. med. Wiesław Magdzik - przedstawiciel polskiej szkoły epidemiologicznej w 80-lecie urodzin; Przegląd Epidemiologiczny, 2012; 66; 161-166