Narodowy Program Wykorzenienia Ospy Prawdziwej w Indiach - spotkanie w stanie Bihar w 1976 r. Jan Kostrzewski w środku zdjęcia.  

Pamiątkowy, kościany nóż z datą ostatniego przypadku ospy prawdziwej w Somali 

- 26 października 1977 r.

Świat wolny od ospy prawdziwej - relacja ze spotkania w Nairobi (1979 r.) 

Członkowie Międzynarodowej Komisji dla Potwierdzenia Wykorzenienia Ospy w krajach "Rogu Afryki" od lewej prof. Lundbeck, prof. Netter, J. Kostrzewski, dr Basu (Nairobi 1979 r.)

Wystąpienie J. Kostrzewskiego - oświadczenie o wykorzenieniu ospy prawdziwej w Etiopii - Addis Abeba, 19 kwietnia 1979 r.

Ostatni w świecie przypadek ciężkiej postaci ospy prawdziwej (variola maior) – Rahima Banu l.3 (Bangladesz,1975) (fot. WHO/ D. Tarantola)

Międzynarodowa Komisja dla Oceny Wykorzenienia Ospy Prawdziwej w Indiach

(J. K. Kostrzewski drugi od lewej)  - kwiecień 1977 r.

Dyplom i odznaka „Rozdwojonej Igły” nadawana osobom,

które wniosły znaczący wkład w wykorzenienie ospy prawdziwej

J. Kostrzewski, wiceprzewodniczący Światowej Komisji , składa podpis pod dokumentem potwierdzającym wykorzenienie ospy w świecie

Deklaracja potwierdzająca wykorzenienie ospy prawdziwej w świecie

z 9 grudnia 1979 r. (podpis J. Kostrzewskiego – drugi w pierwszej kolumnie).

Światowa Komisja dla Potwierdzenia Wykorzenienia Ospy Prawdziwej w pełnym składzie - Genewa. 9 grudnia 1979 r.

Fotografia wykorzystywana w czasie poszukiwania ostatnich ognisk ospy w Afryce. Ta zawiera odręczne zapiski J. Kostrzewskiego z nazwami odwiedzanych miast i miejscowości.

Isao Arita i Jan Kostrzewski omawiają organizację pracy komisji dla potwierdzenia wykorzenienia ospy prawdziwej w krajach Afryki Wschodniej

Żródło: Chodakiewicz L, Smallpox eradication in the world and some remarkable people i met and worked with in the programme; http://www.zero-pox.info/narratives/kho_marren-bk.pdf

Po raz pierwszy w historii ludzkości, współpraca, która przekroczyła bariery polityczne i kulturalne, doprowadziła do wykorzenienia choroby obecnej od tysięcy lat. Jest to historyczny moment dla Afryki i świata.

W imieniu czterech Międzynarodowych Komisji dla Dżibuti, Etiopii, Kenii and Somalii, chciałbym wyrazić naszą największą wdzięczność za pracę jaką wykonał narodowy personel zaangażowany w wykorzenienie ospy prawdziwej, za wspaniałą współpracę społeczności wszystkich czterech krajów i za tak efektywną współpracę międzynarodową. Chciałbym też wyrazić wdzięczność za uczestnictwo personelowi WHO i całe wsparcie dane narodowym i międzynarodowym organizacjom. Bez poświęcenia rządów i aktywnej współpracy szerokich społeczności ze służbami medycznymi i poszczególnymi grupami ludzi włączonych w to wielkie przedsięwzięcie, wykorzenienie ospy nie byłoby możliwe.

                                                                     Jan Kostrzewski - Nairobi (Kenia), 26 października 1979 r.

OSPA PRAWDZIWA W POLSCE I PROGRAM JEJ WYKORZENIENIA NA ŚWIECIE

Wizytacja szpitala w Szczodrem – od lewej: J. Kostrzewski, dr St. Penar i dr Alicja Surowiec [7]

Kiedy w poszukiwaniu chorych na ospę i w celu sprawdzenia przebiegu oraz wyników szczepień ludności przeciw ospie wędrowałem po pustyniach i wspaniałych górskich terenach, odwiedzając mieszkańców chat i szałasów wiejskich albo gromad ludzi żyjących na bruku w zatłoczonych miastach Indii, powracały wspomnienia lat studenckich, lat intensywnej nauki i pracy społecznej połączonych ze sportem, które były dobrą zaprawą przed trudnym czasem wojny i okupacji oraz przed czasem wytężonej walki z chorobami zakaźnymi w Polsce. Była to kolejna szkoła życia, pokazująca różne swoje oblicza, w różnych krajach i pokazująca ludzi żyjących w różnych warunkach, często ekstremalnie trudnych.

                                                                                                                                         Jan Kostrzewski

J. Kostrzewski (po prawej) i Kierownik Wydziału Zdrowia Prezydium WRN Wrocław Stanisław Penar w Miejskiej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej we Wrocławiu [7]

Trzyosobowa rodzina z ostatniego ogniska ospy w Nepalu: Choba Lal Raj Bhansi (25 lat) - zachorował 21 marca 1975 r.. jego żona Jahaje (28 lat) i córka Champawatti zachorowały 6 kwietnia 1975 r. w wiosce Belahi

Międzynarodowa Komisja dla Oceny Programu Wykorzenienia Ospy w Butanie. Indiach i Nepalu i Minister Zdrowia Indii Raj Narain (4 kwietnia 1977 r.)

J.Kostrzewski kroi tort przygotowany z okazji wykorzenienia ospy prawdziwej w Indiach

Wizyta u króla Nepalu 13 kwietnia 1977 r.

Ali Maow Maalin - ostatni w świecie przypadek endemicznej ospy prawdziwej (variola minor) –  (Somalia, 1977) 

Źródło: World Health; The Magazine of the World Health Organization; August-September 1987. (Fot. WHO/J. Wickett)

W 1976 roku przeprowadzono w Indiach akcję wyszukiwania chorych na ospę. Odwiedzono 110 milionów mieszkań w ponad 500 tysiącach wsi i 2600 miast. Rozpowszechniono także informację o nagrodzie 1000 rupii dla każdego, kto wskaże przypadek ospy w tym kraju.

W listopadzie i grudniu 1976 roku Sekretarz Międzynarodowej Komisji J. Kostrzewski odwiedził kilka stanów Indii oraz Nepal. Celem pobytu było zbadanie i ocena sytuacji epidemiologicznej dotyczącej ospy prawdziwej, a także ocena programu jej wykorzenienia w każdym z tych krajów. Poza spotkaniami z ministrami, przedstawicielami administracji służby zdrowia oraz ośrodków naukowych w obu krajach, w Nepalu odwiedził Katmandu i okolice, a także kilka większych ośrodków miejskich oraz odległe wsie w górach. W Indiach wizytował ośrodki zdrowia i zespoły kierujące akcją zwalczania ospy w kilku prowincjach, odwiedzając również slumsy w dużych miastach i miejsca pobytu wędrującej ludności robotniczej w małych miejscowościach. Wraz z epidemiologami Światowej Organizacji Zdrowia i Indii, na podstawie dostarczonych dokumentów, przeanalizował także sytuację epidemiologiczną w Butanie. 

J. Kostrzewski sformułował szereg zaleceń, których realizacja miała stać się przedmiotem badań terenowych. Przedstawicielom Krajowej Komisji dla Oceny Wykorzenienia Ospy w Indiach zalecił dokonanie wizytacji wszystkich stanów i terytoriów związkowych tego kraju. W grudniu 1976 i styczniu 1977 roku odwiedzili oni 144 wydziałów zdrowia w dystryktach, 46 metropolii i dużych miast, 237 ośrodków zdrowia i 191 wsi, nie znajdując żadnych dowodów utrzymywania się zachorowań na ospę na tych terenach.

4 kwietnia 1977 roku rozpoczęła pracę Międzynarodowa Komisja dla Oceny Wykorzenienia Ospy w Indiach. Od 6 do 20 kwietnia członkowie Komisji, w towarzystwie epidemiologów WHO i przedstawicieli administracji służby zdrowia Indii, wizytowali wszystkie stany tego kraju i cztery z dziewięciu terytoriów związkowych. Praca Komisji polegała na sprawdzeniu dokumentacji i materiałów dotyczących zwalczania ospy w poszczególnych stanach i dystryktach, weryfikacji działalności pracowników uczestniczących w akcji wykrywania chorych, opanowania ognisk oraz szczepień. Jej członkowie przeprowadzili również badania ludzi oraz stopień uświadomienia ludności, odwiedzając mieszkańców wsi i miast, szkoły, miejsca pracy, bazary, świątynie i miejsca pielgrzymek oraz międzynarodowe porty morskie i lotnicze. Po omówieniu wyników badań terenowych i opracowaniu zaleceń dotyczących przyszłych działań, 23 kwietnia 1977 roku, Przewodniczący Komisji oświadczył, że ospa w Indiach została wykorzeniona.

W Polsce, ta niezwykle niebezpieczna i bardzo często śmiertelna choroba, panowała endemicznie do 1924 roku. W latach 1920-24  rejestrowano do 5000 przypadków zachorowań rocznie. Energicznie prowadzona akcja szczepień pozwoliła zredukować w latach 1925-30 ich liczbę do kilkudziesięciu rocznie i całkowicie wykorzenić ospę prawdziwą w Polsce do roku 1935. Ostatni zgon z powodu rodzimej ospy na terenach Polski zarejestrowano w 1933 roku, a ostatnie tego typu zachorowanie w roku 1937.[1] Jednak ten sukces nie wykluczał zawleczenia choroby z innych części świata, gdzie choroba panowała endemiczne.

Gdańsk 1953 i 1962 

W roku 1953 ospa, która pojawiła się w Gdyni i Gdańsku, zawleczona została przez załogę polskiego statku pasażerskiego. Zachorowało 13 osób; zmarło dwoje nieszczepionych dzieci w wieku 2 i 3 lat.[2]

W marcu 1962 roku, na statku handlowym płynącym z Indii do Gdańska, stwierdzono objawy ospy prawdziwej u jednego z członków hinduskiej załogi, mimo że w trzech innych portach, do których zawijał statek, uznano, że chorował on na ospę wietrzną. Pracownik służby sanitarnej portu gdańskiego zatrzymał statek na redzie. Ze strupów pobranych od podejrzanego wyhodowano wirusa ospy prawdziwej. W kolejnych dniach pojawiły się zachorowania u członków załogi statku. Umieszczono ich w szpitalach kwarantannowych w Gdańsku i w Sopocie. Zachorowało 29 osób.[3] Przebieg choroby był na szczęście łagodny i nietypowy, gdyż członkowie załogi byli dobrze uodpornieni przeciw ospie. O rozpoznaniu przesądziły badania wirusologiczne. Objawy ospy wystąpiły także u czterech pracowników obsługi portu, którzy mieli bezpośrednią styczność z załogą. Dzięki rygorystycznej izolacji osób, które mogły pośrednio lub bezpośrednio ulec zakażeniu, udało się nie dopuścić do zachorowań wśród mieszkańców Gdańska.

Walka z epidemią polegała na zorganizowaniu szpitala epidemicznego, wykrywaniu kolejnych zachorowań oraz identyfikacji i izolacji osób zdrowych mających kontakt z chorymi. Dla tych ostatnich utworzono izolatoria. Jednocześnie przystąpiono do masowych szczepień mieszkańców Wrocławia. Kiedy okazało się, że epidemia wykracza poza granice miasta, 18 lipca zmobilizowano służbę przeciwepidemiczną na terenie całego kraju. 20 lipca Główny Inspektor Sanitarny - stanowisko to pełnił w owym czasie J. Kostrzewski - nakazał przygotowanie w każdym województwie szpitala epidemicznego. Było ich 19; w 6 przebywali chorzy na ospę, a w 7 podejrzani o tę chorobę. Dla osób, które miały styczność z chorymi zorganizowano także 69 izolatoriów, z których uruchomiono 56. W każdym powiecie działał punkt szczepień przeciw ospie prawdziwej. W sumie izolowano około 5 tysięcy osób. W izolatoriach wykryto 39 zachorowań. W ciągu kilku tygodni zaszczepiono 8,2 miliona osób.

W trakcie tej ostatniej na ziemiach polskich epidemii, zachorowało 99 osób, z których 7 zmarło. Od dnia zawiadomienia służby przeciwepidemicznej o podejrzeniu ospy do daty ostatniego zachorowania upłynęło 26 dni. Uwzględniając rozmiary epidemii i jej zasięg w chwili, gdy przystępowano do planowej akcji przeciwepidemicznej, należy uznać, że epidemia została opanowana w krótkim czasie. Było to zasługą energicznej i sprawnej działalności wszystkich pracowników służby przeciwepidemicznej, a przede wszystkim pracowników służby zdrowia we Wrocławiu, w województwie wrocławskim, opolskim i łódzkim.[3]

Na wybuch i zasięg epidemii w 1963 roku złożyło się kilka przyczyn. Stwierdzenie pasożytów wywołujących malarię we krwi chorego, który zawlekł wirusa ospy prawdziwej do kraju, odwróciło uwagę lekarzy od właściwego rozpoznania. Błędem było jednak nieprzeprowadzenie badań wirusologicznych u chorego, o którym wiadomo było, że przybywał z terenów gdzie panowała ospa. Brak doświadczenia klinicznego w rozpoznawaniu ospy, a przede wszystkim brak epidemiologicznego sposobu myślenia spowodował, że błędnie rozpoznano ospę wietrzną u osób dorosłych, u których zachorowanie na tę chorobę należy w Polsce do rzadkości, zwłaszcza, jeśli ma się do czynienia z lekarzem, który w życiu zawodowym musiał mieć wielokrotny kontakt z tym schorzeniem. Kolejnym błędem było zaniechanie dochodzenia epidemiologicznego mimo niezwykłego przebiegu choroby występującej wśród najbliższych członków rodziny pierwszej ofiary ospy. W dniu 12 lipca, mimo pierwszych podejrzeń dotyczących ospy prawdziwej, o czym świadczy przesłanie materiału do badań wirusologicznych od chorego dziecka, nie zawiadomiono służby przeciwepidemicznej. Przyspieszenie choćby o trzy dni akcji przeciwepidemicznej mogło wpłynąć na zmniejszenie rozmiarów epidemii.

Wśród najważniejszych przyczyn epidemii wymieniano także niedostateczne rozpowszechnienie szczepień przeciwospowych wśród pracowników służby zdrowia, mimo wydania w roku 1962 zarządzenia Ministra Zdrowia o obowiązku szczepień. W epidemii wrocławskiej zachorowało aż 25 pracowników służby zdrowia: 5 lekarzy, 1 student medycyny, 8 pielęgniarek, 5 salowych i 6 innych pracowników. Zmarł 1 lekarz, 1 pielęgniarka i 2 salowe. Pielęgniarka, która nie była szczepiona przeciw ospie, zanim zmarła, stała się źródłem zakażenia dla 31 chorych.

W sprawnym i szybkim opanowaniu epidemii brali udział nie tylko pracownicy ochrony zdrowia z Wrocławia, ale także lekarze specjaliści spoza tego miasta - między innymi dr A. Oleś z Rzeszowa i dr A. Gajda z Gdańska. Dr Andrzej Oleś - epidemiolog wojskowy, wszedł później w skład zespołu epidemiologów Regionalnego Biura Światowej Organizacji Zdrowia na Południowo-Wschodnią Azję. Opracował strategię zwalczania ospy, opartą na konsekwentnym prowadzeniu masowych szczepień ochronnych.

Wrocław 1963

Mężczyzna, który stał się przyczyną wybuchu epidemii we Wrocławiu w 1963 roku przebywał w Indiach, na terenach, na których występowała ospa prawdziwa. W maju, cztery dni po powrocie do Wrocławia, wystąpiły u niego pierwsze objawy choroby. Gdy po kolejnych trzech dniach został przyjęty do szpitala, nie rozpoznano u niego łagodnie przebiegającej ospy, lecz malarię, gdyż w jego krwi wykryto Plasmodium falciparum (zarodźca sierpowego). Po zakończeniu terapii przeciwmalarycznej pacjent opuścił szpital.

15 czerwca zachorowała salowa sprzątająca salę, w której przebywał chory. Rozpoznano u niej ospę wietrzną i umieszczono w sali z pięcioletnim dzieckiem chorym na tę samą chorobę. Ospę wietrzną rozpoznano również u kolejnych osób, które zachorowały po kontakcie z salową - u jej córki, syna oraz lekarza, który leczył ją przed przyjęciem do szpitala zakaźnego. Kiedy po kilkunastu dniach na twarzy chłopca leżącego w sali wraz z chorą salową po raz kolejny pojawiła się wysypka, pobrano materiał do badań wirusologicznych.

Służba przeciwepidemiczna została zawiadomiona o podejrzeniu ospy prawdziwej dopiero 15 lipca. Pierwszym lekarzem, który zorientował się, w mieście rozprzestrzenia się epidemia ospy prawdziwej był doktor Bogumił Arendzikowski z Miejskiej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej. Dzień później, z materiału pobranego od chłopca, wyhodowano wirusa ospy prawdziwej. Zarządzono kwarantannę we wszystkich szpitalach, w których przebywali lub pracowali chorzy.

18 lipca przyleciał do Wrocławia minister Kostrzewski ściągnięty z urlopu. Lecz kierowca wypożyczonego przez sanepid samochodu zjechał do bazy, oświadczając, że skończyły mu się godziny pracy i nie ma ochoty siedzieć za kółkiem po fajerancie; za wielki gorąc. Na ministra czekała w Domu Lekarza kolacja, którą odgrzewano parę razy i do której zasiadł wraz z doktorem Magdzikiem koło północy, po zwiedzeniu szpitala w Szczodrem, izolatorium w Praczach, po rozmowie z rektorem Akademii Medycznej i sztabem. Jutro zaczynało się dziś.[4]

Kolejne tygodnie -

...spędził w bezustannych podróżach, jeżdżąc z jednego terenu objętego epidemią na drugi, czuwając i kontrolując sprawność działania dosłownie przez całą dobę....[5]

Jego rola w walce z epidemią nie ograniczyła się więc ani do „wizyty ministrów”, oglądających zza płotu ludzi zgromadzonych w izolatorium, jak przedstawiono w filmie „Zaraza”, ani do, wyrażonej słowami dr Grażyny Trzaskowskiej z Archiwum Państwowego we .Wrocławiu w wywiadzie udzielonym red. Małgorzacie Szczepańskiej-Piszcz, w Przeglądzie Tygodniowym w 2021 roku - niewiele znaczącej obecności - "głównie do przyglądania się temu, co się dzieje we Wrocławiu" [6] Brał bowiem czynny udział w organizacji walki z epidemią i akcji szczepień nie tylko z racji pełnionej funkcji wiceministra zdrowia i Głównego Inspektora Sanitarnego, ale także, jako lekarz-epidemiolog, miał bezpośredni kontakt z chorymi.

Pierwszą chorą do szpitala ospowego w Prząśniku wniósł na rękach minister Kostrzewski. Przyjechał dokonać inspekcji budynku i tuż za jego samochodem zajechała karetka ze staruszką, siedemdziesięcioletnią babcią Wiśniewską. Oprócz szoferów, babci, ministra i sióstr zakonnych nie było nikogo. Babcia leżała na noszach i o własnych siłach nie była zdolna opuścić karetki. Minister wziął staruszkę na ręce i jak dziecko poniósł przed sobą na szpitalne łóżko. Potem zakonnice przygotowały mu na korytarzu kąpiel w chloraminie. Parawan sporządzono z prześcieradeł. Tak stojącego, z głową ponad bielą, zastali lekarze, którzy przyjechali utworzyć personel szpitala.[8]

Po telewizyjnej emisji filmu w 1985 roku, ukazał się artykuł Hanny Zaniewskiej „Prawda czy potwarz” ukazujący pojawiające się w nim daleko idące przekłamania.

Jest w „Zarazie" fikcyjny minister, co przybywa na krótko dla formalistycznej nominacji, z lękiem trzymając się przy tym w należytej odległości od ogrodzenia izolatorium, a przy końcu akcji - właśnie tym niezasłużonym rozdający ordery. Nie okazał się przydatny twórcom filmu żaden motyw z autentycznych postaw ministra, prof. Kostrzewskiego, który osobiście przebadał blisko 100 osób spośród najbardziej zagrażających infekcją chorych i podejrzanych; przez sześć tygodni niemal nie opuszczał Wrocławia, niezmordowanie krążąc między stolicą a miastem zamkniętym, by godzić centralne i lokalne obowiązki; w upał, wśród roznegliżowanych do rosołu ociekających potem - sztywny pan, zawsze zapięty na ostatni guzik, co rano punktualnym spacerkiem o siódmej piętnaście zdążający do izolatorium na Rosenbergów, przykład samodyscypliny i wymagań zaczynających się od siebie. Jaki towar przywiozłeś? - padało stereotypowe pytanie kierowcy do lotnika sanitarnego. Zazwyczaj odpowiedź brzmiała. Oba! A to znaczyło - szczepionkę i ministra.[9]

Redaktor Andrzej Krajewski napisał w artykule "Utajniona epidemia" -

Gdy realna stawała się groźba, że epidemia dotknie nie tylko miasto, ale cały region, z zarazą zaczęto walczyć skuteczniej — dzięki poświęceniu poszczególnych osób. Do Wrocławia przybył wiceminister zdrowia, epidemiolog prof. Jan Kostrzewski. Żeby opanować histerię wśród lekarzy, osobiście przebadał zarażonych. Czas był najwyższy, bo panika osiągnęła wielkie rozmiary. Lekarz, którego wyznaczono na szefa jednego z izolatoriów, przed zabraniem z domu bronił się siekierą, a na miejscu, w izolatorium, zabarykadował się w swoim gabinecie. Kostrzewski, pracując bez wytchnienia, dawał przykład własną postawą. To pozwoliło uspokoić personel medyczny.[10]

I jeszcze jeden cytat -

Legenda, chodząca po mieście, serdecznie mówi o Głównym Inspektorze Sanitarnym, wiceministrze Kostrzewskim, który stał się wrocławianinem w najtrudniejszych dla Wrocławia dniach.[11]

[1] https://www.ceestahc.org/pliki/polecamy/szczepionki/szczepionki_czesc_1.pdf

J. Kostrzewski w trakcie badań terenowych w górzystym regionie Bale w Etiopii (1978 r.)

[12] Epitafium dla zabójcy; Rozmowa W. Szczepańskiego z doc. dr med. Tadeuszem Olakowskim, Dyrektorem do Spraw Naukowych Instytutu Gruźlicy w Warszawie; Perspektywy; 1979; 16 (503): 8-9.

EPIDEMIE W POLSCE

W Nepalu, ostatnie przypadki ospy prawdziwej wykryto 6 kwietnia 1975 roku we wsi Belahi, gmina Amardaha w dystrykcie Morang w pobliżu granicy Indii. W Indiach, do ostatniego zachorowania doszło w stanie Assam. 24 maja 1975 roku zachorowała trzydziestoletnia żebraczka, Saiban Bibi, pochodząca z Bangladeszu, (gdzie doszło do zakażenia), przebywająca na dworcu kolejowym w przygranicznym mieście Karimganż w dystrykcie Kaczar. Dzięki natychmiastowej akcji przeciwepidemicznej i szczepieniu mieszkańców miast i wszystkich wsi, które chora odwiedziła po 21 maja, jak również ludności mieszkającej wzdłuż linii kolejowej, udało się zlikwidować ospę w tym rejonie. 

5 kwietnia 1977 roku, na wstępnym posiedzeniu plenarnym Komisji odbywającym się w New Delhi, poświęconym sytuacji w Nepalu, dokonano przeglądu programu wykorzenienia ospy i ustalono plan pracy. Powołano dwa zespoły terenowe, jeden dla zachodniej, a drugi dla wschodniej części kraju.

Międzynarodowa Komisja, w pełnym składzie, przebywała w Nepalu od 6 do 13 kwietnia 1977 roku. Dokonano wizytacji 40 wsi i miast, od nizinnych terenów południowego Nepalu, po środkowy pas wzgórz aż do odległych, górzystych okolic Himalajów na północy kraju, gdzie członkowie Komisji docierali helikopterami. Odwiedzili terenowe zespoły zwalczania ospy w dystryktach, ośrodkach zdrowia, szpitalach i punktach zdrowia oraz osobiście przeprowadzili badania ludności w miejscu zamieszkania – w domach, szkołach, na targowiskach i w miejscach pielgrzymek, zbierając jednocześnie wywiady zmierzające do wykrycia chorych na ospę. Głównym przedmiotem badań komisji było sprawdzenie systemu nadzoru epidemiologicznego i jego sprawności zwłaszcza w zakresie wykrywania chorych. Komisja nie znalazła dowodów na utrzymywanie się transmisji ospy w Nepalu oraz pozytywnie oceniła nadzór epidemiologiczny. 13 kwietnia 1977 roku potwierdzono fakt jej eradykacji w tym kraju.

Kartki rozdawane ludności z obietnicą nagrody 1000 rupii w przypadku wskazania chorego na ospę

Retrospektywna analiza sytuacji epidemiologicznej w Butanie wykazała, że przypadki ospy prawdziwej występujące w tym kraju w XX wieku były głównie zawlekane z sąsiednich krajów. Chorzy, zgodnie z miejscowym zwyczajem, byli izolowani, a epidemie szybko samoistnie wygasały. Ostatnie zachorowania w tym rejonie wykryto w lutym 1974 roku, w południowo-centralnej części kraju, we wsi Hawadżuri, w pobliżu granicy z Indiami. W połowie stycznia 1974 roku jeden z mieszkańców wsi, liczącej 9 domów, wyjechał na tydzień do miejscowości Gajlegfug, by po drodze, spędzić jedną noc na stacji kolejowej Kokradżar w dystrykcie Goalpara w indyjskim stanie Assam, gdzie w pierwszej połowie 1974 roku zarejestrowano 470 przypadków ospy i 100 zgonów. W dwa dni po powrocie do wsi zachorował i po siedmiu dniach zmarł. Od niego, w końcu lutego, zaraziło się dwóch członków rodziny - trzydziestotrzyletni mężczyzna i trzyletnia dziewczynka.

W marcu 1977 roku, jeden z członków Komisji w towarzystwie kilku epidemiologów, przeprowadził badania na terenie Butanu. Ich wyniki przedstawił w trakcie sesji plenarnej Międzynarodowej Komisji. 24 kwietnia 1977 roku Przewodniczący Komisji mógł oświadczyć, że i na tym obszarze udało się wykorzenić ospę prawdziwą.

W latach 1975-1976, jedynymi w świecie miejscami, w którym ospa, w łagodnej postaci zwanej variola minor albo alastrim i której śmiertelność nie przekraczała 1-2%, występowała jeszcze endemiczne, były Etiopia i Somalia. J. Kostrzewski objął przewodnictwo Komisji dla Oceny Wykorzenienia Ospy w Etiopii, Kenii, Somalii i Dżibuti (tzw. Rogu Afryki). Ostatnie zachorowania na ospę w Etiopii zarejestrowano w sierpniu 1976 roku. We wrześniu i październiku tego samego roku wykryto jednak nowe zachorowania wśród Nomadów w Somalii, którzy mieli kontakty z ostatnimi ogniskami ospy w sąsiedniej Etiopii. W Kenii ostatnie pięć przypadków ospy, których źródłem był chory przybyły z Somali, wykryto w lutym 1977 roku. 9 października 1977 roku objawy ospy pojawiły się u dwudziestotrzyletniego pracownika szpitalnego w Somalii. Jak się później okazało, mężczyzna ten - Ali Maow Maalin, był ostatnim, zarejestrowanym w świecie chorym na ospę prawdziwą.[14]

Doc. dr med. Tadeusz Olakowski tak opisuje okoliczności związane z ostatnim zachorowaniem na ospę.[15]

Pracowałem w rejonie Pabny, na południu Somalii, gdzie w 1976 roku miały miejsce przeniesienia ognisk ospy z południowej Etiopii. Nie zamieszkałem w wojewódzkim mieście Pabna, tylko, tak jak mój poprzednik, około 30 km od. tego miasta, we wsi, w której była szkoła. W tej szkole mieszkali moi współpracownicy, z którymi jeździłem codziennie w teren. W tym województwie, w tych okolicach było około 300 pracowników zatrudnionych w programie opanowania ospy. Trzeba było kontrolować, jak oni wykonują swoje obowiązki oraz wypłacać regularnie należne im pieniądze. Po dwóch tygodniach kierownik grupy najbliższych współpracowników zwrócił się do mnie z propozycją, abym odwiedził autorytet muzułmańskiej religii w tym regionie. Powiedział mi, że od niego można uzyskać ważne informacje, dotyczące oceny naszej pracy w zakresie kontroli i opanowania ognisk ospy w tych okolicach. Muzułmański dostojnik tego regionu powiedział mi, że to, co robimy on ocenia dobrze, tylko mamy uważać, bo z naszego rejonu przenieść się może ostatni przypadek ospy do sąsiedniego województwa, do miasteczka, które jest portem. I tak się stało. Kucharz Ali M. pracujący w porcie Merka zakaził się wirusem ospy w naszym województwie; powrócił do pracy w szpitalu w porcie Merka i tam stwierdzono u niego ospę prawdziwą. Był to ostatni przypadek ospy stwierdzony w tym regionie, potem się okazało, że w Somalii, a jednocześnie był to ostatni przypadek ospy w świecie. Miało to miejsce w październiku 1977 roku.

W ten sposób, ponad dziesięcioletni okres intensywnej akcji zwalczania ospy został uwieńczony sukcesem. Ostatecznie udało się przerwać transmisję wirusa ospy wśród ludzi.

T. Olakowski wspomina także udział J. Kostrzewskiego w programie wykorzenienia ospy oraz trudności jakie napotykali członkowie komisji.

Istotnym udziałem prof. dr. Jana Kostrzewskiego w tym programie wykorzenienia ospy było kierowanie w latach 1977-1979 zespołami komisji międzynarodowych w ośmiu krajach Azji (Indiach, Nepalu, Pakistanie i Butanie) oraz w krajach Afryki (Kenii, Somalii, Dżibuti i Etiopii), których celem była weryfikacja programów wykorzenienia ospy w tych krajach. To postępowanie umożliwiło sprawny nadzór i koordynację przebiegu programów na rozległym obszarze globu.[...] byłem w 1978 roku członkiem takiej 7- osobowej komisji w Etiopii, gdzie miałem możliwość zapoznać się z trudnościami, na jakie napotykali członkowie takich komisji. W niektórych regionach tego kraju trwała wówczas wojna domowa. Tak było w Erytrei, dokąd, zostałem wysłany razem z doktorem Chodakiewiczem - epidemiologiem z Ukrainy, pracownikiem ŚOZ w Etiopii. Wtedy właśnie tam miała miejsce wojna domowa. Okazało się wówczas, że wojskom rządowym udzielały pomocy wojska radzieckie. Natomiast my nie mogliśmy dokonać oceny stanu wykorzenienia ospy, ponieważ nasz samolot mógł lądować tylko w większych miasteczkach i dlatego tylko większe miejscowości były objęte nadzorem i opieką lecznictwa podstawowego. A te ośrodki były najważniejszym celem naszej kontroli. Te trudności rozwiązał dr Chodakiewicz. Uzyskał zgodę dowództwa tamtejszych wojsk radzieckich na udzielenie nam pomocy przez radzieckich lekarzy wojskowych na tych terenach, które były w zasięgu walk. Musieliśmy im opracować i dostarczyć instrukcje, co ma być celem ich zainteresowania w zakresie skontrolowania zachorowań na ospę ludności znajdującej się w zasięgu walk. To było bardzo trudne zadanie. Lekarze wojskowi dostarczyli nam odpowiednich informacji. Ich dowództwo postawiło nam jeszcze jeden warunek, że nie można było nam powoływać się na to, że oni nam pomagali. Spełniliśmy ich prośbę, z tym jednak, że ja o tym poinformowałem prof. J. Kostrzewskiego.

Kiedy wydawało się, że transmisja wirusa ospy u ludzi została ostatecznie przerwana, w sierpniu 1978 roku, w Birmingham w Wielkiej Brytanii, zachorowała kobieta pracująca w pracowni fotograficznej zlokalizowanej w tym samym budynku co laboratorium, w którym prowadzono badania nad wirusem ospy prawdziwej. Zmarła we wrześniu, zarażając w międzyczasie swoją matkę.[16] Dramatyzmu tej sytuacji dodaje fakt, że osoba, która dopuściła do uwolnienia wirusa popełniła samobójstwo.

W październiku 1977 roku Dyrektor Generalny WHO powołał międzynarodową grupę ekspertów, której zadaniem było określenie sposobów i przedsięwzięć pozwalających ustalić ponad wszelką wątpliwość, że ospa została rzeczywiście wykorzeniona że będzie można zaniechać szczepień przeciw tej chorobie. W styczniu 1978 roku Komitet Wykonawczy WHO, a w maju 1978 roku, 31 Światowe Zgromadzenie Zdrowia, zatwierdziły powołanie Światowej Komisji dla Potwierdzenia Wykorzenienia Ospy Prawdziwej (Global Commission for the Certification of Smallpox Eradication). Członkowie Komisji spotkali się w grudniu 1978 roku w celu oceny funkcjonowania programu i zgłoszenia propozycji dalszych działań, a rok później, w grudniu 1979 roku, w celu oceny postępu prac, jak również opracowania końcowego raportu. Poza oceną umożliwiającą uznanie świata za wolny od ospy, Światowa Komisja ustosunkowała się do problemu możliwego uaktywnienia się wirusa przechowywanego w laboratoriach lub w środowisku naturalnym, np. w postaci wysuszonych strupów ospowych wykorzystywanych do szczepienia ludzi przez tzw. „variolatorów”.

W październiku 1979 roku cztery międzynarodowe komisje przeprowadziły szczegółowe badania terenowe w krajach Rogu Afryki, gdzie w 1977 roku wykryto ostatnie przypadki zachorowań na ospę.

26 października 1979 roku, na spotkaniu w Nairobi, J. Kostrzewski przedstawił Generalnemu Dyrektorowi Światowej Organizacji Zdrowia, doktorowi H. Mahlerowi, raport połączonych komisji. Powiedział wtedy:

Po raz pierwszy w historii ludzkości, współpraca, która przekroczyła bariery polityczne i kulturalne, doprowadziła do wykorzenienia choroby obecnej od tysięcy lat. Jest to historyczny moment dla Afryki i świata.

W imieniu czterech Międzynarodowych Komisji dla Dżibuti, Etiopii, Kenii and Somalii, chciałbym wyrazić naszą największą wdzięczność za pracę jaką wykonał narodowy personel zaangażowany w wykorzenienie ospy prawdziwej, za wspaniałą współpracę społeczności wszystkich czterech krajów i za tak efektywną współpracę międzynarodową. Chciałbym też wyrazić wdzięczność za uczestnictwo personelowi WHO i całe wsparcie dane narodowym i międzynarodowym organizacjom. Bez poświęcenia rządów i aktywnej współpracy szerokich społeczności ze służbami medycznymi i poszczególnymi grupami ludzi włączonych w to wielkie przedsięwzięcie, wykorzenienie ospy nie byłoby możliwe.

Doktorze Mahler, w imieniu połączonych czterech Międzynarodowych Komisji, mam zaszczyt przedstawić Panu nasz wspólnie opracowany raport.

W grudniu 1979 roku, w Genewie, 21 członków Światowej Komisji kierowanej przez dr. F. Fennera, wśród których był J. Kostrzewski, pełniący funkcję jej wiceprzewodniczącego, opracowali końcowy raport zawierający historię zwalczania ospy oraz zalecenia dotyczące postępowania po jej eradykacji. 9 grudnia 1979 roku podpisali deklarację potwierdzającą wykorzenienie ospy w świecie. 14 maja 1980 roku Raport Komisji, w formie rezolucji, został przyjęty przez 33 Światowe Zgromadzenie Zdrowia.

W wyniku eradykacji ospy prawdziwej możliwe stało się wstrzymanie szczepień przeciw tej chorobie. Zalecono jednak utrzymanie zapasów szczepionki pozwalających na zaszczepienie 200 milionów osób, jak również przechowanie szczepów wirusa krowianki nadających się do wytwarzania szczepionki. Wirus ospy prawdziwej powinien być również przechowywany w nie więcej niż czterech laboratoriach na świecie, posiadających odpowiednie zabezpieczenia. W roku 1980 przechowywano go jeszcze w sześciu laboratoriach: w Pekinie, Atlancie, Moskwie, Londynie, Bilthoven w Holandii i Sandringham w RPA. Przypadkowe uwolnienie wirusa w laboratorium w Birmingham spowodowało, że zniszczono wszystkie znane jego próbki, pozostawiając je jedynie w Instytucie Preparatów Wirusowych w Moskwie i w Centrum Kontroli Chorób w Atlancie. Nie jest jednak wykluczone, że mimo ponawianych zaleceń zniszczenia wszystkich szczepów wirusa, znajdują się one również w innych laboratoriach i wykorzystywane są, być może, do badań nad bronią biologiczną.

Dyrektor Generalny Światowej Organizacji Zdrowia mógł przekazać władzom krajów – członków WHO następującą depeszę:

„MAM ZASZCZYT POINFORMOWAĆ, ŻE DZISIAJ, MIĘDZYNARODOWA KOMISJA POTWIERDZIŁA WYKORZENIENIE OSPY PRAWDZIWEJ W ROGU AFRYKI, KTÓRY BYŁ OSTATNIM BASTIONEM CHOROBY - STOP - OSOBIŚCIE WIERZĘ, ŻE OSPA PRAWDZIWA ZOSTAŁA WYKORZENIONA W CAŁYM ŚWIECIE I JESTEM PRZEŚWIADCZONY ŻE ŚWIATOWA KOMISJA DLA POTWIERDZENIA WYKORZENIENIA OSPY PRAWDZIWEJ POTWIERDZI TO W GRUDNIU 1979 ROKU - STOP - ABYM MÓGŁ NASTĘPNIE PRZEDSTAWIĆ KOŃCOWY RAPORT ŚWIATOWEMU ZGROMADZENIU ZDROWIA W MAJU 1980 ROKU – STOP – ŚWIATOWA ORGANIZACJA ZDROWIA WYPEŁNIŁA SWOJĄ MISJĘ ZE WSPARCIEM I UDZIAŁEM WSZYSTKICH KRAJÓW CZŁONKOWSKICH.”

MAHLER UNISANTE NAIROBI

26 października 1979

Wykorzenienie ospy prawdziwej w Indiach, Nepalu i Butanie nie zakończyło walki z tą chorobą. Do ostatniego w skali globalnej, potwierdzonego klinicznie i wirusologicznie zachorowania na ciężką postać ospy prawdziwej (variola major) doszło 16 października 1975 roku we wsi Kuralia, na wyspie Bhola, położonej w ujściu Gangesu, na terytorium Bangladeszu. Zachorowała trzyletnia dziewczynka Rahima Banu, która zaraziła się prawdopodobnie od dziesięcioletniego chłopca z tej samej wsi. Dwa lata później, w grudniu 1977 roku, Międzynarodowa Komisja dla Oceny Wykorzenienia Ospy w Bangladeszu potwierdziła wykorzenienie ospy w tym kraju.[14]

ŚWIATOWY PROGRAM WYKORZENIENIA OSPY PRAWDZIWEJ 

Zainteresowanie J. Kostrzewskiego ospą prawdziwą nie skończyło się z chwilą wygaśnięcia epidemii we Wrocławiu - ostatniej tak dużej epidemii tej choroby w Europie. Doświadczenia zebrane w owych trudnych dniach przez polskich lekarzy i epidemiologów, zostały przez nich wykorzystane w kolejnych latach. Liczne ich grono, z powodzeniem uczestniczyło kilka lat później w realizacji światowego programu wykorzenienia ospy prawdziwej w wielu krajach Azji i Afryki.

Ospa prawdziwa towarzyszyła rodzajowi ludzkiemu od tysięcy lat. Jeszcze na początku XX wieku była obecna w prawie każdym zakątku świata. Do lat 60. ubiegłego wieku udało się ją zlikwidować w wielu krajach, jednak istniały takie regiony – w Azji, Afryce i Ameryce Południowej, w których występowała endemicznie, wywołując rocznie od 10 do 15 milionów zachorowań, z których około 2 miliony kończyło się śmiercią jej ofiar.

Już w roku 1958, w trakcie obrad Światowego Zgromadzenia Zdrowia, przedstawiciel Związku Radzieckiego zgłosił ideę wykorzenienia ospy prawdziwej. Jednak dopiero w 1966 roku podjęto wiążące decyzje dotyczące stworzenia programu wykorzenienia ospy i pozyskano środki finansowe pozwalające zrealizować ten projekt.

Efekty działania programu wykorzenienia ospy szybko stały się widoczne. Chorobę wyeliminowano w roku 1970 w zachodniej i środkowej Afryce, w 1971 roku Brazylii, w 1972 roku w Indonezji i w 1973 roku w krajach wschodniej i południowej Afryki. W latach 1973-1975 udało się uwolnić od ospy subkontynent indyjski.

Ogromne zasługi w zwalczaniu ospy położył amerykański epidemiolog

dr William Foege. Wdrożone przez niego działania polegające na poprawie zgłaszalności nowych przypadków choroby i, przy niedostatecznej ilości szczepionek, prowadzenie szczepień tylko tam, gdzie występowały nowe zachorowania, dały doskonałe rezultaty najpierw w Nigerii, a potem także w Indiach, Pakistanie i Bangladeszu. Mimo, że w północnych stanach Indii zaszczepionych zostało około 90% ludności, jeszcze w pierwszej połowie 1974 roku zgłoszono 100 tysięcy zachorowań i 30 tysięcy zgonów. Wielu specjalistów chorób zakaźnych utrzymywało, że wykorzenienie ospy na tym obszarze zajmie prawdopodobnie kilkadziesiąt lat. Do grona sceptyków, jak sam przyznawał, należał także J. Kostrzewski.

W drugiej połowie ubiegłego wieku, największym i najważniejszym siedliskiem ospy na świecie były Indie. W latach 1970-74 ponad 20% wszystkich zachorowań na tę chorobę i spowodowanych nią zgonów, rejestrowanych w skali globalnej, występowało właśnie w tym kraju. Wyeliminowanie ospy na tym obszarze miało więc kluczowe znaczenie dla światowego programu jej zwalczania i dlatego Światowa Organizacja Zdrowia przywiązywała szczególne znaczenie do prac Międzynarodowej Komisji, której celem było potwierdzenie wykorzenienia choroby w Indiach i krajach ościennych - Butanie i Nepalu. W skład Komisji wchodziło 16 wybitnych epidemiologów, specjalistów chorób tropikalnych, mikrobiologii oraz medycyny społecznej i klinicznej z 16 krajów. Na czele Komisji stanął J. Kostrzewski, który pełniąc funkcję przewodniczącego i sekretarza, przygotował program jej prac.

Warto pokrótce przedstawić sposoby jakimi się posłużono w realizacji programu, co pozwoli chociaż w zarysie oddać ogrom pracy jaki musiano wykonać w dążeniu do ostatecznego celu jakim było wykorzenienie ospy prawdziwej na rozległym, w wielu miejscach gęsto zaludnionym i często trudno dostępnym terytorium.[13]

Pierwsze próby opanowania epidemii w Indiach i Nepalu podejmowano już w latach 60. XX wieku. Jednak pomimo szeroko zakrojonej akcji szczepień, efekty nie były zadawalające. Indie nadal pozostawały krajem, w którym, w skali świata, notowano większość zachorowań na ospę prawdziwą. Na początku lat 70. XX wieku, międzynarodowa grupa specjalistów zaproponowała nowy sposób walki z chorobą.

Zastosowano aktywny nadzór epidemiologiczny, który polegał na powiązaniu akcji wykrywania zachorowań z opanowaniem nowo wykrytych ognisk poprzez izolację chorych oraz szczepienia ludności skoncentrowane wokół ogniska. Najbardziej doświadczonych i operatywnych wakcynatorów uwolniono od obowiązku rutynowych szczepień zlecając im aktywny nadzór epidemiologiczny polegający na systematycznym poszukiwaniu chorych od wsi do wsi, w ciągu całego roku. Wykrycie zachorowania było sygnałem do utworzenia na miejscu zespołu przeciwepidemicznego dla opanowania ogniska. Chorych izolowano w domach, a wszystkich mieszkańców danej wsi poddawano szczepieniu.

Dzięki organizatorskiej i dyplomatycznej pracy dr. Donalda Hendersona, który kierował akcją zwalczania ospy prawdziwej z ramienia WHO, oraz fachowemu wsparciu J. Kostrzewskiego, w marcu 1974 roku rozpoczęto akcję szczepień w okręgu Bihar, gdzie notowano największą liczbę zachorowań oraz w sąsiednich stanach - Bengalu Zachodnim i Uttar Pradesz. Tam też, w zwalczaniu ospy, kluczową rolę odegrali polscy specjaliści.[12] Ich działania pozwoliły w krótkim czasie wyeliminować w latach 1974-75, w Nepalu, Indiach i Bangladeszu ostatnie w świecie ogniska ciężkiej postaci ospy prawdziwej zwanej variola maior, prowadzącej do śmierci 30-50% chorych. 

Po zakończeniu prac, członkowie Komisji, w liście do J. Kostrzewskiego, napisali:

My, wszyscy członkowie zespołu, chcemy wyrazić głębokie uznanie za sposób w jaki kierowałeś pracami Komisji. Wszyscy zdajemy sobie sprawę, że mieliśmy wyjątkowo szczęście współpracując z osobą tak zdeterminowaną w dążeniu do wykonania tego trudnego zadania.

Twoja praca była jednocześnie, a może właśnie dlatego, stymulująca i stanowiąca wzór dla członków zespołu, tak w okresie ostatnich trzech miesięcy, jak i w czasie obrad samej Komisji. Sposób w jaki przewodnicząc spotkaniom i moderując dyskusje, potrafiłeś zjednoczyć tak różnych członków projektu, w działającą zgodnie Komisję, a w przypadku Butanu doprowadzić do konsensusu w trudnych chwilach, był dla nas wszystkich pouczający, a tobie, jak myślimy, dał powód do satysfakcji. Jesteśmy ci ogromnie wdzięczni za to, że zawsze byłeś gotów do współpracy, pomocny i przyjacielski.