Jednym z dobrze udokumentowanych przykładów praktycznej działalności J. Kostrzewskiego w walce z chorobami zakaźnymi w Polsce w pierwszych latach powojennych była epidemia włośnicy, która wybuchła w Raciborzu, w listopadzie 1947 roku. Zachorowało wówczas blisko 450 osób, z których ponad 400 znalazło się w szpitalu. W grudniu J. Kostrzewskiemu powierzono obowiązki komisarycznego ordynatora. Przebieg, metody diagnostyczne i sposoby leczenia oraz dochodzenie przyczyn epidemii szczegółowo opisał w latach 1948 i 1953 w artykułach opublikowanych w Przeglądzie Lekarskim.[2,3] W zachowanym do dziś wstępnym raporcie z 8 kwietnia 1948 roku, dotyczącym tej epidemii, w charakterystyczny dla siebie sposób podkreślał istotnie zasługi całego szeregu osób w jej opanowaniu. W sprawozdaniu znalazły się nazwiska nie tylko lekarzy szpitala, ale również pracowników administracji i studentów. Wzorowo ocenił także pracę zespołu pielęgniarskiego i sanitarnego, osób zatrudnionych w kuchni szpitalnej oraz laboratorium.

Program Konferencji Komisarzy do Walki z Epidemiami – 1946 r.

DUR WYSYPKOWY

Dur wysypkowy pozostawał po II wojnie światowej jedyną chorobą kwarantannową utrzymującą się w postaci endemii.[6] Rocznie rejestrowano w Polsce kilkaset przypadków tego schorzenia. Pierwszy artykuł J. Kostrzewskiego dotyczący śmiertelności duru wysypkowego w latach wojny, ukazał się w Przeglądzie Lekarskim w 1946 roku.[7] W tym samym roku, temu samemu problemowi, poświęcił referat, wygłoszony w czasie Konferencji Komisarzy do Walki z Epidemiami.

Na początku lat 50. XX wieku, Jan Kostrzewski zwrócił uwagę na opisane przez prof. Józefa K. Kostrzewskiego, zachorowania na dur wysypkowy, obserwowane w Krakowie w 1931 roku u osób, u których nie stwierdzono wszawicy i nie mających ze sobą żadnych kontaktów.[8] Pomimo tego, że w Polsce, w ciągu kilku lat po zakończeniu drugiej wojny światowej, opanowano epidemię duru wysypkowego, w latach 1948-50, pojawiły się zachorowania, których przebieg kliniczny jednoznacznie odpowiadał opisom przypadków z 1931 roku. Problem pojawiania się sporadycznych zachorowań na tę chorobę w okresach międzyepidemicznych stał się, od tej chwili, szczególnym punktem zainteresowania

J. Kostrzewskiego i, jak sam pisał, bodźcem do rozpoczęcia pracy nad wyjaśnieniem epidemiologii tego zjawiska.

Przez lata, w badaniach prowadzonych jeszcze w okresie przedwojennym, poszukiwano przyczyn występowania duru wysypkowego sporadycznego. Niektórzy badacze sugerowali możliwość przemiany Rickettsia prowazeki w Rickettsia mooseri ogniskach endemicznych, inni poszukiwali rezerwuaru zarazka w okresie międzyepidemicznym wśród szczurów, dzikich myszy i kleszczy. Jeszcze inni badali długotrwałą przeżywalność R. prowazeki poza organizmami wszy i człowieka. Rozważano więc dwie hipotezy sposobu szerzenia się duru wysypkowego w okresie międzyepidemicznym. Według pierwszej, istniał rezerwuar zarazka wśród gryzoni lub stawonogów, dzięki któremu dochodziło do sporadycznych zakażeń, a choroba przenosiła się potem z człowieka na człowieka, za pośrednictwem wszy odzieżowej. Według drugiej, w okresie międzyepidemicznym, wydłużał się okres między poszczególnymi zachorowaniami, a część łagodnie przebiegających przypadków, umykała rozpoznaniu. Wysuwano także przypuszczenia długotrwałego, bezobjawowego nosicielstwa R. prowazeki we krwi zdrowych ludzi, jednak badania prowadzone u karmicieli wszy nie potwierdziły tej tezy.[9]

J. Kostrzewski scharakteryzował i opisał różnice w przebiegu klinicznym choroby, jakie występowały w przypadkach jej przenoszenia przez wszy odzieżowe, a tymi, wynikającymi z nawrotów schorzenia, pojawiających się kilkanaście lub nawet kilkadziesiąt lat po pierwszym zachorowaniu. Szczegółową analizę epidemiologiczną poparł właściwą oceną kliniczną łagodnie przebiegających przypadków choroby, brakiem sezonowości występowania zachorowań, charakterystycznej dla epidemicznej postaci duru wysypkowego, także faktem, że chorowali ludzie starsi, którzy przeżyli epidemie występujące w okresie dwóch wojen światowych. Podkreślał również konieczność i znaczenie wykorzystania właściwych serologicznych badań diagnostycznych - odczynu wiązania dopełniacza z antygenami R. prowazeki, charakteryzującego się większą czułością w przypadku nawrotów schorzenia, niż dotychczas szerzej stosowany odczyn Weil-Felixa.

W pierwszej połowie lat 50. XX wieku opracował wstępną dokumentację techniczną wyrobu szczepionki jajowej przeciw durowi wysypkowemu (wg Cox’a) i uruchomił produkcję antygenów wykorzystywanych w badaniu odczynu wiązania dopełniacza. Wprowadzona w 1952 roku metoda, stała się podstawowym sposobem diagnozowania tego schorzenia. Przedstawił też plan likwidacji duru wysypkowego w Polsce.[10] W roku 1953, na podstawie przeglądu literatury światowej i własnych badań, postawił hipotezę, że w latach 1950-1964 powinna pojawić się większa fala nawrotów zachorowań u osób, które przeżyły epidemię tego schorzenia w okresie drugiej wojny światowej. To, czy jego rozumowanie było słuszne, mógł potwierdzić jedynie wzrost zachorowań na dur wysypkowy w kolejnych latach.

I rzeczywiście. Już od roku 1950 na obszarach, gdzie dawniej występowała epidemia duru wysypkowego, obserwowano zwiększoną liczbę rejestrowanych przypadków wśród osób, które chorowały na epidemiczną postać tego schorzenia. W latach 1952-1965 wykrywano przypadki zachorowań na dur wysypkowy sporadyczny u osób, które po raz pierwszy chorowały zarówno w czasie epidemii przed kilkunastu laty, w okresie drugiej wojny światowej, jak również u tych, którzy chorowali blisko 50 lat wcześniej, w czasie pierwszej wojny światowej.

Badania epidemiologiczne prowadzone przez J. Kostrzewskiego pozwoliły więc potwierdzić hipotezę Zinssera o okresowym pojawianiu nawrotów duru wysypkowego nawet po upływie kilkunastu --kilkudziesięciu lat jakie upłynęły od epidemii tej choroby. Będą się też pojawiały, dopóki żyć będą ludzie, którzy w przeszłości chorowali na epidemiczną postać schorzenia.

Na podstawie badań epidemiologicznych duru wysypkowego w Polsce w ciągu ostatnich 15 lat należy stwierdzić, że wśród ludności wolnej od wszawicy nawroty duru wysypkowego nie stanowią niebezpieczeństwa epidemicznego. Ale w środowisku ludzi zawszonych każdy przypadek nawrotu może być źródłem epidemii. Ludzie, którzy chorowali na dur wysypkowy stanowią utajony rezerwuar zarazka. W niesprzyjających okolicznościach, w razie nawrotu choroby, mogą oni stać się źródłem epidemii.[11]

Wyniki badań nad durem wysypkowym ogłosił w kilku czasopismach zagranicznych oraz przedstawiał w roku 1955 w czasie Sympozjum w Instytucie Pasteura w Paryżu, w 1956 roku na Kongresie Epidemiologów w Leningradzie i w 1958 roku w Szkole Zdrowia Publicznego Uniwersytetu Harvarda. W roku 1963, na VII Kongresie Medycyny Tropikalnej w Rio de Janeiro, został zaproszony do wygłoszenia referatu programowego poświęconego polskim badaniom nad rezerwuarem duru wysypkowego w okresie międzyepidemicznym. Jeszcze w roku 1972 brał udział w zorganizowanym w Waszyngtonie przez Panamerykańską Organizację Zdrowia (PAHO), Międzynarodowym Sympozjum nt. Zwalczania Chorób Przenoszonych przez Wszy, wygłaszając referat poświęcony problemowi nawrotów duru wysypkowego w Polsce.

Rozwój sytuacji epidemicznej w latach 1953-1963 nie tylko pozwolił potwierdzić hipotezę o wzroście liczby zachorowań sporadycznych, ale także docenić skuteczność zasad walki z durem wysypkowym prowadzonych w Polsce od 1953 roku.[12]

Kiedy w latach 90. ubiegłego wieku, w Polskiej Akademii Nauk postanowiono zebrać informacje o odkryciach w dziedzinie nauk biomedycznych i medycznych w Polsce, noszących znamiona osiągnięć na miarę światową, do wpisania na tę listę zaproponowano między innymi prace J. Kostrzewskiego dotyczące wykrycia roli nawrotów duru wysypkowego w utrzymywaniu się endemii tej choroby w okresie międzywojennym i po drugiej wojnie światowej na terenie Europy wschodniej, południowej i środkowej.[13]

Mimo, że epidemie gorączki okopowej występowały prawie wyłącznie w okresie działań wojennych, jednak zachorowania pojawiały się również wśród pracowników pracowni wytwarzających szczepionkę przeciw durowi wysypkowemu. W 1947 roku, w czasie VIII Zjazdu Mikrobiologów Polskich w Warszawie, Z. Przybyłkiewicz i J. Kostrzewski przedstawili referat na temat epidemiologii gorączki okopowej. W 1948 roku, ci sami autorzy, w pracy „Zaraza pracowniana gorączki okopowej", opublikowali wyniki prowadzonych od kilku lat badań nad epidemiologią tej choroby wywoływanej przez Rickettsia quintana, występującej w latach 1940-48 u karmicieli wszy i osób pracujących przy wytwarzaniu szczepionki przeciw durowi wysypkowemu metodą Weigla, w zakładach produkcji szczepionki w Krakowie i Warszawie.[4] Na podstawie poczynionych wówczas obserwacji J. Kostrzewski wykazał, że nie ma podstaw do odróżniania chorobotwórczej odmiany Rickettsia quintana, od uznawanej za niepatogenną Rickettsia pediculi, jak postulowali inni badacze. Uważał, że jest to ten sam drobnoustrój, którego stopień zjadliwości uzależniony jest jedynie od poziomu odporności człowieka.

Prof. A. Gałązka, jeden z jego najwybitniejszych uczniów i współpracowników, tak scharakteryzował dokonaną analizę przyczyn występowania gorączki okopowej w czasie wojny wśród żołnierzy i osób mających zawodowy kontakt z zakażonymi wszami, w zestawieniu z rzadkością występowania tej choroby wśród ludności cywilnej:

Jest to przykład jednego z pierwszych w polskim piśmiennictwie opracowań, w którym epidemiologiczne wnioskowanie, łącznie z krytycznie ocenianymi obserwacjami laboratoryjnymi, pozwoliły na sformułowanie właściwych wniosków.[5]

Prace nad epidemiologią gorączki okopowej były wielokrotnie cytowane w literaturze światowej. Parę lat później, w roku 1954, stały się podstawą do nadania J. Kostrzewskiemu tytułu profesora nadzwyczajnego.

Jednym z najistotniejszych wyzwań jakie stanęły przed służbą zdrowia bezpośrednio po wojnie była walka z chorobami zakaźnymi, które zajmowały pierwsze miejsce wśród przyczyn zgonów.

W 1945 roku rejestrowano w Polsce około 16000 zachorowań na dur wysypkowy i 1300 zgonów z tego powodu. Na Ziemiach Odzyskanych panowała ogromna epidemia duru brzusznego - odnotowano około 82000 zachorowań, z których blisko 5000 zakończyło się zgonem. Spośród prawie 21000 chorych na błonicę, zmarło 1500. Liczba chorych na malarię przekraczała 5000.[1]

Dzięki działaniom Nadzwyczajnego Komisariatu do Walki z Epidemiami, kierowanego od 1944 roku przez dr. Jerzego Morzyckiego, udało się opanować najgroźniejsze epidemie duru wysypkowego i duru brzusznego. Do połowy lat 50. XX wieku zlikwidowano również w Polsce ostatnie ogniska malarii.

Problemy zwalczania i epidemiologii chorób zakaźnych stały się głównym punktem zainteresowania

J. Kostrzewskiego. Już w czasie okupacji zbierał doświadczenia w tej dziedzinie, pracując w kolumnach przeciwepidemicznych. Tam właśnie stawiał pierwsze kroki na drodze, która zaprowadziła go na pozycję epidemiologa i organizatora ochrony zdrowia, którego dokonania wykraczały daleko poza granice kraju. Jego ówczesne próby prowadzenia działalności naukowej opierały się na opracowaniach statystycznych dotyczących śmiertelności duru wysypkowego 22870 chorych z Warszawy, Lublina, Krakowa oraz powiatów – lubelskiego puławskiego i bielsko-podlaskiego. Niestety większość tych opracowań spłonęła w domu przy ul. Grottgera w czasie powstania warszawskiego. Zachowała się jednak część materiałów wyjściowych. Ewakuowana z Państwowego Zakładu Higieny do Wrocławia, została przywieziona w 1945 roku do Warszawy przez prof. Przesmyckiego, stając się przedmiotem późniejszych analiz.

Prowadzone przez J. Kostrzewskiego w latach 40. i w pierwszej połowie lat 50. ubiegłego wieku prace, dotyczyły co prawda wielu chorób zakaźnych, jednak zasadniczym punktem jego zainteresowań była epidemiologia, diagnostyka oraz leczenie gorączki okopowej i duru wysypkowego.

GORĄCZKA OKOPOWA

KIŁA

Wśród chorób szerzących się w okresie powojennym, poważny problem stanowiły choroby weneryczne, a ich zwalczanie było jednym z najistotniejszych zadań służby zdrowia. W roku 1947 zarejestrowano blisko 100 tysięcy nowych przypadków kiły, choć faktyczna liczba zachorowań dochodziła prawdopodobnie do 150 tysięcy. 

W latach 1947-48, J. Kostrzewski wspólnie ze Stefanem Ślopkiem, pracował nad udoskonaleniem metody rozpoznawania tego schorzenia za pomocą badań serologicznych, która pozwoliłaby na szybkie i skuteczne wykrywanie nowych zachorowań. Wykorzystując opisany przez doc. Stefana Ślopka antygen ML, badacze zmodyfikowali odczyn Chediaka, który, mimo pewnych ograniczeń, okazał się przydatny w badaniach ludności.[14,15] Dzięki względnie taniej, skutecznej i masowo prowadzonej diagnostyce serologicznej, pozwalającej na wykrywanie zakażonych i dotychczas nieleczonych osób, a także wprowadzeniu penicyliny, w znaczącym stopniu opanowano tę chorobę, a w połowie lat 50. XX wieku zredukowano liczbę nowych przypadków do kilku tysięcy rocznie.