Zebrane przez J. Kostrzewskiego i jego współpracowników doświadczenia dotyczące szczepień i badań nad szczepionkami prowadzonych w kraju w latach 50. i 60. XX wieku, zyskały uznanie międzynarodowe. Wysoka ocena wyników prowadzonych prac publikowanych nie tylko w Przeglądzie Epidemiologicznym, ale także w czasopismach zagranicznych, między innymi w Biuletynie Światowej Organizacji Zdrowia, otwarła mu drogę do uczestnictwa w konsultacjach, pracach grup roboczych i sympozjach poświęconych temu zagadnieniu. O części dokonań wspomniano już w związku z sytuacją epidemiologiczną w zakresie chorób zakaźnych w Polsce w okresie powojennego dwudziestolecia oraz przy omawianiu poszczególnych programów zdrowotnych prowadzonych przez Światową Organizację Zdrowia.

W 1965 roku uczestniczył w Genewie, w pracach jedenastoosobowej, grupy ekspertów, która dokonała przeglądu szczepionek riketsjowych i wirusowych stosowanych u ludzi (WHO Scientific Group on Human Viral and Rickettsial Vaccines). W trakcie kolejnego spotkania, w Sofii, w 1966 roku, zgromadzeni tam międzynarodowi eksperci zwrócili się do niego z prośbą o opracowanie artykułu poświęconego szczepieniom ochronnym. Artykuł, w języku angielskim, ukazał się w 1968 roku, w Journal of Hygiene, Epidemiology, Microbiology and Immunology.

W latach 1967-1969, grupa badaczy pod kierownictwem J. Kostrzewskiego, zaplanowała i przeprowadziła w Polsce badania kontrolowane służące ocenie skuteczności szczepionek przeciw odrze. Celem badań było porównanie odczynów poszczepiennych i skuteczności szczepionek, a ich wyniki, opublikowane w Przeglądzie Epidemiologicznym i Biuletynie WHO, miały służyć za podstawę oceny celowości stosowania szczepień na skalę masową.[1,2] W roku 1982, w Waszyngtonie, wziął udział w seminarium poświęconym szczepieniom przeciw odrze, przewodnicząc sesji plenarnej.

W latach 70. i 80. XX wieku, poza licznymi spotkaniami na forum Światowej Rady Rozszerzonego Programu Szczepień, J. Kostrzewski brał w spotkaniach ekspertów poświęconych badaniom terenowym szczepionek (Zagrzeb 1973), badaniom nad żywymi szczepionkami doustnymi przeciw durowi Ty 21a (Genewa 1982) oraz badaniom na ludziach nowych szczepionek przeciw cholerze (Waszyngton 1983). W 1974 roku uczestniczył w Egipcie w misji UNDP/WHO poświęconej projektowi badań wirusologicznych, szkoleniu i produkcji szczepionek wirusowych.

Krótko po wyborze do grona ekspertów WHO, w 1962 roku, J. Kostrzewski znalazł się w grupie naukowców zajmujących się badaniami nad czynnikami profilaktycznymi służącymi zwalczaniu chorób zakaźnych (Scientific Group on Trials of Prophylactic Agents for Control of Communicable Diseases). W tym samym roku przewodniczył komitetowi ekspertów ds. wirusowego zapalenia wątroby.

W latach 60. przewodniczył, organizowanemu przez WHO, Europejskiemu Sympozjum Zwalczania Chorób Wirusowych, odbywającemu się w Moskwie oraz grupie roboczej Biura Europejskiego WHO zajmującej się opracowaniem programu badań dotyczących ekonomicznych aspektów chorób zakaźnych w Europie.

We wrześniu 1968 roku, w czasie odbywającego się w Teheranie VIII Międzynarodowego Kongresu Medycyny Tropikalnej i Malarii, przewodniczył sekcji poświęconej patologicznym aspektom zakażeń przewodu pokarmowego, wygłosił referaty na temat: zmian w epidemiologii szigelloz w Polsce, trendów w występowaniu wirusowego zapalenia wątroby w świecie, a także planowania i prowadzenia badań terenowych w Polsce oraz zwalczania poliomyelitis w Polsce.

W 1972 roku, w Waszyngtonie, w czasie sympozjum PAHO (Panamerican Health Organization), poświęconego chorobom przenoszonym przez wszy, wygłosił referat na temat duru nawrotowego.

W 1973 roku w Atenach, w czasie Międzynarodowego Kongresu Medycyny Tropikalnej i Malarii, przyznano mu godność honorowego przewodniczącego sekcji, a w 1980 roku w Berlinie Zachodnim, jako Prezydent Międzynarodowego Towarzystwa Epidemiologicznego przyjmowany był jako gość honorowy.

W połowie lat 70. XX wieku J. Kostrzewski aktywnie uczestniczył w pracach grup roboczych, poświęconym chorobom wirusowym (Scientific Group on Virus Diseases), których efektem był raport przygotowany dla Dyrektora Generalnego WHO (1975). Kolejne raporty, opracowane wraz z dr. W. Cockburnem i prof. L. Lataillade, dotyczyły przeglądu struktury i działań WHO w zakresie chorób zakaźnych (Review of Structure and Functions of WHO’s Activities in Communicable Diseases) w regionach: afrykańskim (1975), europejskim (1975) i wschodnio-śródziemnomorskim (1977).

W latach 1975-­1984, jako konsultant i doradca, brał udział w pracach nad programami poświęconymi badaniom naukowym i zwalczaniu chorób zakaźnych w Europie i krajach Basenu Morza Śródziemnego.

W 1989 roku wziął udział w odbywającej się w Watykanie Międzynarodowej Konferencji poświęconej AIDS.

W latach 1990-1991 zaangażował się w prace nad programem zwalczania gruźlicy (WHO Tuberculosis Control Programme), uczestnicząc początkowo w nieformalnym spotkaniu poświęconym technologiom zwalczania tego schorzenia, następnie, trzykrotnie, w zebraniach grupy roboczej, której zadaniem była koordynacja, doradztwo i ocena programu (WHO Task Force Coordination, Advisory and Review Group for Tuberculosis Control Programme).

Kolejny program realizowany przez Światową Organizację Zdrowia był poświęcony zwalczaniu ostrych chorób układu oddechowego u dzieci. W latach 1983-1987, w początkowym okresie realizacji programu, J. Kostrzewski brał udział w spotkaniach Technicznej Grupy Doradczej (Technical Advisory Group). W 1983 roku uczestniczył w nich jako reprezentant ACMR (Rady Badań Medycznych).

W 1993 roku wziął także udział w konferencji WHO poświęconej nowym i ponownie rozprzestrzeniającym się chorobom ludzi, zwierząt i roślin (Conference on Emerging and Re-amplifing Diseases of Humans, Animals and Plants).

…planowanie w zakresie ochrony zdrowia musi od samego początku stać się elementem programów wykorzystania zasobów wodnych - na długo przedtem zanim zbuduje się jakąkolwiek zaporę - i powinno być kontynuowane tak długo, aż mechanizmy zapewniające jej właściwy poziom staną się integralną częścią struktury zdrowia publicznego regionu jakiego dotyczą.

Committee for Coordination of Investigations of the Lower Mekong Basin powstał w marcu 1957 roku jako niezależna, międzyrządowa agencja skupiająca specjalistów reprezentujących cztery kraje: Kambodżę, Laos, Tajlandię i Wietnam. Celem jej działania jest właściwe zagospodarowanie i wykorzystanie wód Mekongu, w aspekcie planowanych inwestycji hydrologicznych - budowy zapór i hydroelektrowni, systemów irygacyjnych i zbiorników wodnych, które z natury rzeczy niosą za sobą olbrzymie zmiany w środowisku i wpływają na stan zdrowia ludzi zamieszkujących brzegi rzeki. Dolny basen Mekongu obejmuje obszar około 600 tysięcy km2 i w owym czasie zamieszkiwało go ponad 30 milionów ludzi. Istniała potrzeba prowadzenia badań dotyczących występowania chorób - malarii, schistosomozy, opistorchozy, paragonimozy, dengi, zapaleń mózgu oraz chorób biegunkowych, jak również przenoszących je komarów, ślimaków, ryb i skorupiaków.

Po dogłębnej analizie wcześniej opracowanych raportów z lat 1967-1982 poświęconych chorobom związanym z wodą, po wielu spotkaniach i dyskusjach z przedstawicielami administracji i służb medycznych oraz naukowcami w kilku miastach i miejscowościach Laosu, Wietnamu i Tajlandii, jak również wizytacji miejscowości w trudno dostępnych rejonach, pozbawionych dróg, do których często dotrzeć można było jedynie łodzią, a także badaniom środowiskowym wykonanym w związku z zagospodarowaniem rzeki, przedstawił wstępny raport - Preliminary Observations for a „Basinwide Reconnaissance Survey of Waterborne Diseases". Z właściwą sobie skrupulatnością, ocenił dotychczasowe wyniki prowadzonych prac oraz wskazał kierunki dalszych, planowanych na wiele lat, prospektywnych badań epidemiologicznych i sposoby ich realizacji na właściwie wybranych obszarach poszczególnych krajów, przy wsparciu ze strony międzynarodowych konsultantów zakresie epidemiologii, entomologii i moluskologii.

Wskazał też na konieczność przeprowadzenia szkoleń miejscowych specjalistów. Podkreślił, że prowadzenie badań powinno być poprzedzone wyborem właściwych metod gromadzenia danych, pozwalających ocenić występowanie w populacji chorób związanych z wodą i przenoszonych przez wodę oraz obecność i występowanie w poszczególnych rejonach ślimaków, ryb, skorupiaków i komarów będących żywicielami i nosicielami pasożytów.

PROGRAMY BADAŃ I ZWALCZANIA CHORÓB ZAKAŹNYCH W ŚWIECIE

Dla wyjaśnienia przyczyn i warunków występowania chorób o nieznanych czynnikach etiologicznych konieczne jest powiązanie i zharmonizowanie badań biomolekularnych, patofizjologicznych i epidemiologicznych. Dopiero ten wielostronny, a zarazem zharmonizowany program badań stworzy warunki dla poznania wzajemnych wpływów i powiązań czynników genetycznych i środowiskowych oraz ich kompleksowego wpływu na zdrowie ludności.

Epidemiologia ma swój duży wkład w poznanie przyczyn i warunków szerzenia się chorób zakaźnych. Dzięki epidemiologii wiele chorób zakaźnych zostało opanowanych. Choroby zakaźne zmieniają swoje oblicze i swą pozycję w hierarchii potrzeb i wymagań zdrowotnych ludności, ale w dalszym ciągu stanowią jeden z głównych problemów zdrowotnych. Przyczyny niektórych zmian i tendencji w występowaniu chorób zakaźnych w świecie są nieznane i nadal wymagają intensywnych badań epidemiologicznych. Epidemiologia stara się sprostać tym zadaniom.

Nie wykorzystaliśmy jeszcze wszystkich możliwości zwalczania chorób zakaźnych drogą szczepień i swoistego leczenia, więc należy nadal rozwijać badania w tym kierunku. Ale trzeba pamiętać, ze sztuczne uodpornienie jest skuteczną bronią tylko przeciw niektórym chorobom, zaś leki swoiście działające mają ograniczone działanie, a wywołując oporność drobnoustrojów zwracają się niekiedy przeciwko nam. Należy przeto więcej uwagi poświęcić zapobieganiu chorobom zaraźliwym drogą eliminowania źródeł zakażenia i przecinania dróg szerzenia się zakażeń. Konieczna jest do tego rozbudowa sieci pracowni bakteriologicznych, wirusologicznych i parazytologicznych powiązanych z jednej strony z zakładami lecznictwa dla badań diagnostycznych u ludzi, a z drugiej strony powiązanych z systemem nadzoru środowiskowego dla badań wody, powietrza, żywności i przedmiotów, które mogą odgrywać rolę w przenoszeniu zarazków. Konieczne jest intensywne szkolenie epidemiologów w metodach nadzoru epidemiologicznego, a epidemiolodzy powinni z kolei wpajać zasady i metody nadzoru ludziom z którymi pracują.

Kostrzewski J, Postępy w zwalczaniu chorób zakaźnych i dalsze perspektywy, Przegląd Epidemiologiczny, rok XXIX, 1975,1, 7-18.

J. Kostrzewski prowadzi obrady WHO Experts Committee on Hepatitis 10-16 grudnia 1963 r

Już od lat 50. ubiegłego wieku działalność naukowa i organizacyjna J. Kostrzewskiego zaczęła wykraczać poza granice kraju.

W roku 1960 wszedł w skład zespołu ekspertów Światowej Organizacji Zdrowia, w dziedzinie epidemiologii, wirusologii, szczepień ochronnych i organizacji ochrony zdrowia. Odpowiednie przygotowanie merytoryczne i znajomość kilku języków - angielskiego, niemieckiego, francuskiego i rosyjskiego, otwiera mu drogę do kontaktów zagranicznych.

Nie sposób wymienić wszystkie spotkania, konferencje oraz seminaria odbywane w większym lub węższym gronie ekspertów i specjalistów różnych dziedzin, w których brał udział, a które odbywały się w różnych krajach świata od obu Ameryk, przez Europę po Azję. Ich spis, dotyczący jedynie uczestnictwa w spotkaniach odbywanych poza granicami kraju, obejmujący lata 1966 - 1998, zawiera ponad 300 pozycji. Poświęcone były całej gamie problemów związanych z walką z chorobami zakaźnymi, szczepieniami, organizacją ochrony zdrowia i prowadzeniem badań medycznych, jak również funkcjonowaniem Światowej Organizacji Zdrowia i jej Biur Regionalnych. 

Mimo wielu obowiązków związanych z pracą w administracji państwowej oraz nieprzerwanej aktywności naukowej, angażuje się w opracowanie i realizację wielu globalnych programów dotyczących szeroko pojętej ochrony zdrowia.

Przedstawienie wszystkich aspektów tej działalności w chronologicznym porządku nie jest możliwe, gdyż wiele z tych przedsięwzięć realizowanych było równolegle, nie mówiąc już o ich wzajemnych powiązaniach. O niewątpliwie wybitnej pozycji jaką zdobył w gronie specjalistów epidemiologii i organizacji ochrony zdrowia świadczyć może fakt wielokrotnego wybierania go do wąskich grup osób inicjujących, opracowujących oraz kierujących realizacją poszczególnych programów. Jako uczestnik licznych konferencji, sympozjów oraz formalnych i nieformalnych spotkań grup eksperckich, niejednokrotnie pełnił rolę ich przewodniczącego. Ich wynikiem stawały się raporty opracowywane dla Dyrektora Generalnego WHO lub Dyrektorów Biur Regionalnych tej organizacji. Znaczną część czasu poświęcał swej podstawowej specjalności – epidemiologii - organizacji badań, rozwojowi i metodyce nauczania tej dyscypliny. Uczestniczył także w wielu krajowych i międzynarodowych zjazdach specjalistów chorób zakaźnych i epidemiologów, a w czasopismach polskich z zagranicznych publikował prace poświęcone analizie wieloletnich trendów występowania chorób zakaźnych, oraz sposobów ich zwalczania w Polsce i świecie.

[1] Kostrzewski J, Magdzik W, Nagminne zapalenie wątroby w Polsce w latach 1951-1956 na tle sytuacji epidemiologicznej w Europie, Międzynarodowe Sympozjum w Sprawie Żółtaczki Zakaźnej, publikacja Rady Naukowej przy Ministrze Zdrowia, Państwowy Zakład Higieny, Warszawa, 3-5 grudnia 1956.

Jedną z chorób, której epidemiologią interesował się w latach 50. i 60. ubiegłego wieku było wirusowe zapalenie wątroby. Jej też dotyczą jego pierwsze, udokumentowane działania prowadzone w ramach Światowej Organizacji Zdrowia w zakresie epidemiologii chorób zakaźnych.

Analizę sytuacji epidemiologicznej w Polsce i w Europie, dotyczącej tego schorzenia, nazywanego wówczas nagminnym zapaleniem wątroby (NZW), przedstawił J. Kostrzewski wraz z W. Magdzikiem na odbywającym się w grudniu 1956 roku, w Warszawie, Międzynarodowym Sympozjum w Sprawie Żółtaczki Zakaźnej.

Do początku lat 50. XX wieku nie dysponowano danymi pozwalającymi ocenić faktyczną liczbę zachorowań, a pierwsze jakie rejestrowano w latach 1951-1953, były bardzo niedokładne. Wprowadzenie obowiązku hospitalizacji pozwoliło nie tylko uzyskać dane zbliżone do faktycznej, coraz większej liczby zachorowań, ale także właściwie opracować ogniska epidemiczne.[1] W opublikowanym w 1959 roku artykule [2] ci sami autorzy, odnosząc się do możliwości opanowania epidemii w Polsce, proponowali uproszczenie dotychczas stosowanych działań, które powinny ograniczyć się do hospitalizacji chorych z objawami NZW, postawienia na właściwym poziomie stanu sanitarnego i higieny osób w ogniskach epidemicznych oraz podaniu gammaglobuliny dzieciom mającym kontakt z chorymi. Sugerowali jednocześnie rezygnację z opracowywania epidemiologicznego przypadków poronnych i stosowania kwarantanny, jako trudnych do realizacji w praktyce.

W latach 50. i 60. XX wieku wirusowe zapalenie wątroby stanowiło bardzo istotny i ciągle nierozwiązany problem nie tylko w Polsce, ale w całym świecie. W roku 1963 J. Kostrzewski, na zaproszenie Dyrektora Generalnego WHO, wszedł w skład Komitetu Ekspertów dla Wirusowego Zapalenia Wątroby Światowej Organizacji Zdrowia. Powierzono mu obowiązki przewodniczącego Komitetu. W grudniu 1963 roku, w Genewie, w trakcie obrad Komitetu, omawiano problemy zachorowalności, śmiertelności, epidemiologii, klasyfikacji, patologii, powikłań, następstw, diagnostyki laboratoryjnej, etiologii, profilaktyki i zaleceń dotyczących dalszych działań. W odniesieniu do krwiopochodnego WZW zalecano odpowiednią sterylizację wielokrotnie używanych igieł czy narzędzi, poprzez gotowanie lub stosowanie pary pod zwiększonym ciśnieniem lub sterylizacji suchym gorącym powietrzem. Narzędzia do szczepień powinny być myte w zimnej wodzie i sterylizowane w płomieniu. Igły powinny być zmieniane i sterylizowane po każdym użyciu, a strzykawki sterylizowane po każdym opróżnieniu.[3] 

W świetle obecnie posiadanej wiedzy zalecenia te mogą wydawać się dość oczywiste i dalece niewystarczające, pamiętać jednak należy, że nie dysponowano wówczas żadnym środkiem chemicznym, który dawałby gwarancję sterylizacji narzędzi, nie mówiąc już o obecnie powszechnie stosowanym jednorazowym sprzęcie medycznym oraz szczepionkach przeciw WZW typu A i B. Efektem prac był raport przedstawiający Dyrektorowi Generalnemu WHO sytuację epidemiczną wirusowego zapalenia wątroby i propozycje zaleceń dotyczących badań i sposobów zwalczania tego schorzenia.

W czasie obrad zespołu, jak również w trakcie Europejskiego Sympozjum Wirusowego Zapalenia Wątroby (European Symposium on Viral Hepatitis) w Pradze w 1964 roku, któremu przewodniczył J. Kostrzewski, omówiono także problemy dotyczące wirusowego zapalenia wątroby przenoszonego drogą pokarmową (obecnie nazywanego WZW typu A), którego szerzenie się związane jest ze złymi warunkami sanitarnymi i niedostateczną edukacją zdrowotną społeczeństwa. Sformułowano zalecenia dotyczące dążenia do poprawy warunków sanitarnych, kształtowania właściwych nawyków dotyczących higieny oraz właściwego sposobu odkażania w szpitalach, przychodniach i innych instytucjach, gdzie występują skupiska ludzkie.

Przeprowadzane wówczas badania wskazywały, że częstość występowania WZW wśród personelu medycznego była od 4 do 20 razy większa niż w grupach kontrolnych, co świadczyło o znaczącym narażeniu na zachorowanie w placówkach ochrony zdrowia. W owym czasie nie znano jeszcze możliwości oceny skuteczności metod odkażania dotyczących wirusów izolowanych z materiału pobieranego od chorych. Wskazywano, że wirus jest bardzo odporny na stosowane metody oczyszczania wody (filtracja w połączeniu chlorowaniem), dlatego należało zrewidować wymagania sanitarne i dotychczas stosowane metody badania wody pitnej. Dopiero opracowanie wiarygodnych testów pozwalających na ocenę wartości różnych metod odkażania umożliwiłoby skuteczniejsze działania w tym zakresie. W wygłoszonym referacie J. Kostrzewski wskazał również obszary wymagające dalszych badań: wartość stosowanej profilaktycznie gammaglobuliny i jej wpływ na sytuację epidemiologiczną na danym obszarze, wpływ hospitalizacji na częstość występowania powikłań, wpływ kwarantanny na sytuację epidemiologiczną oraz skuteczność poczynań w zakresie dezynfekcji.[4]

W późniejszych latach, prof. W. Magdzik - jeden z uczniów i wieloletni współpracownik J. Kostrzewskiego, położył ogromne zasługi w walce z wirusowym zapaleniem wątroby i we wprowadzeniu szczepień przeciw WZW typu B, co pozwoliło w istotnym stopniu opanować epidemię tego schorzenia w Polsce.